Onun həyat düsturu Bayram Məmmədov yazır

Bayram MƏMMƏDOV
Ehtiyatda olan polkovnik-leytenant, Əməkdar müəllim

İlkin yazda güzarın meşə ətəklərinə düşəndə baxışların bənzərsiz duruşuyla diqqətini çəkən bənövşədən üzülmür. Bu əsrarəngiz gözəlliyi gözlərinə, gözlərindən könlünə köçürə-köçürə pıçıldayırsan: Nə bir könül doyur, nə göz əl çəkir. Əlin bənövşənin titrəşən ləçəklərində gəzişir. Bu ünsiyyət düşüncələrinin sırasının sığalına dönür. Yaxşı insanla, el-obasını sevən insanla, illərini Vətən üçün yaşayan insanla ünsiyyət də sənə belə könül xoşluğu verir.

Bu qış günü neçə on illərin əvvəli ilə səsləşən xoş xatirələr mənə bənövşə ləçəyinə toxunuş əvəzi oldu. Təsadüfüydümü, zərurətiydimi, hər nəyiydisə, bu xatirələr zəngilanlıların da, Azərbaycan elminin də sevdiyi (və sevdirdiyi!) Atlıxan Xanməmmədova ad olan xatirələriydi, eyni gündə, eyni saatda doğulan, eyni ildə, ayda, bir gün fərqlə dünyadan köçən iki əkiz alim qardaşdan birinə...

Atlıxan İsgəndər oğlu 1911-ci ildə Zəngilan rayonunun Məlikli kəndində anadan olmuşdu. Əkiz qardaşı Ziyadla birlikdə Zəngilan kənd məktəbində təhsil aldıqdan sonra 1927-ci ildə Zaqatala kənd təsəərrüfatı texnikumuna daxil oldular. 1931-ci ildə təhsillərini uğurla başa vuraraq Zəngilana qayıtdılar, rayon torpaq şöbəsində işlədilər. Ziyad həmin il Azərbaycan Kənd Təsərrüfatı İnstituna daxil oldu. Ziyad kimi ali təhsil almaq, elmi axtarışlar aparmaq üçün Atlıxan üç illik əmək fəaliyətindən sonra 1935-ci ildə Azərbaycan Dövlət Pedaqoji İnstitutunun kimya-biologiya fakültəsinin daxil oldu. Atlıxanın təbiətə vurğunluğu onu təbiəti öyrənməyə istiqamətləndiribmiş. Bu sevginin ödənci zəhmət olacaqdı, zəhməti nəticəyə daşıyan maraq, istək, niyyət olacaqdı. "Təbiət ən ustad müəllimdir..." - Atlıxan müəllim həmsöhbətlərinə belə deyərmiş...

Ali təhsil aldıqdan sonra -1939-cu ildə doğma rayonlarına qayıdaraq kimya-biologiya müəllimi işlədi. Az müddətdən sonra onu məktəb direktoru təyin etdilər; bacarıqlı müəllim kimi tanınan (və sevilən!) Atlıxan İsgəndər oğlu həm də tədris təşkilatçısı kimi tanındı (və sevildi!). "Böyük dünyaya aparan yol sinif otağından başlayır..." - Atlıxan müəllimin deyimlərindəndir...

Tələbəlik illərindən elmi tədqiqatlara marağı vardı. Azərbaycanımızın faunasını öyrənmək istəyirdi, hamının bildiklərini bilirdi, hamının bilmədiklərini də bilməyə niyyətli idi. Bu niyyət Atlıxan İsgəndər oğlunun düşüncələrinin işığına dönmüşdü...

Yüksək mənəvi keyfiyyətlərə malik olan, qarşılıqlı ünsiyyəti münasibət düsturu bilən, kollektivin fəaliyyətində yaranan irili-xırdalı hadisələrə ağsaqqal münasibəti ilə fərqlənən, sözü eşidilən Atlıxan Xanməmmədov istəyini gerçəkləşdirmək üçün Bakıya döndü. Azərbaycan Elmlər Akademiyasının Zoologiya İnstitutunda davam etdirdi fəaliyyətini. Gördü ki, istəkdən niyyətə, niyyətdən gerçəkliyə yetməyə bir qətiyyət bəs edirmiş. O qətiyyətə Atlıxan Xanməmmədov Zoologiya institutunda kiçik elmi işçi, baş elmi işçi, onurğalılar şöbəsinin müdiri vəzifələrində işləyib.

1954-cü ildə "Azərbaycanda toyuqkimilərin təsərrüfat əhəmiyyətli əsas növlərinin yayılması və ekologiyası" mövzusunda namizədlik dissertasiyası müdafiə etdi, biologiya elmləri namizədi alimlik dərəcəsi aldı.

Azərbaycanın faunasını (heyvanlar aləmini, Azərbaycanda yaşayan, Azərbaycanın göylərində qanad çalan quşların həyat tərzini, anatomiyasını, təbiətlə ünsiyyətini) öyrənirdi - məmləkətimizi bölgə-bölgə, kənd-kənd, oymaq-oymaq, oylaq-oylaq gəzirdi. Bu, səyahət deyildi, elmə sərf edilən aylar-illəriydi, aylardan-illərdən aldıqlarını elmi axtarışlar biçimində elmə verirdi. Belə alimlərə "Quşu uçuşundan tanıyır" - deyirlər.

Atlıxan Xanməmmədov Azərbaycanda toyuqkimi quşların növ tərkibini, biologiyasını tədqiq edirdi. Təbii ki, belə tədqiqlər nəzəri biliklər əsasında müşahidələrlə davam etdirilir. Səbr, həvəs, məsuliyyət və sevgi - elmi fəaliyyətin, həm də təcrübi elmi fəaliyyətin nəticələri bu parametrlərlə müəyyənləşir. Atlıxan Xanməmmədov mükəmməl elmi nəticələrə görə Azərbaycanın müxtəlif zonalarına ekspedisiyalara gedirdi. Həm də özünün elmi təxminlərini gerçəkləşdirə biləcək zonalara. Gedirdi, quşların təbiətdə davranışını (həm də təbiətlə davranışını) izləyirdi, çoxalma yollarını, sayını müəyyənləşdirirdi; gediş-gümanlar, dönüş-elmi məqalələr olurdu...

60-cı illərin sonlarında Atlıxan Xanməmmədov Zoologiya İnstitutunun Həmkarlar Komitəsinin sədri idi. İşgüzarlığının, gileyi gerçəklikdən ayırd etmək bacarığının, çətinliyi olanlara kömək etmək istəyinin,.. zəmanəti ilə kollektivinin rəğbətiylə əhatələnmişdi.

Həmkarlar Təşkilatları Konfederasiyasının plenumunda komitənin fəaliyyəti dəyərləndirilmiş, sədr olaraq Atlıxan Xanməmmədova pul mükafatı verilmişdi. Xarakteri etibarilə səxavətli, dost-yoldaş mehr-ülfətli Atlıxan müəllim 7-8 nəfər əməkdaşla "Dostluq" restoranına gedib. Məclisin bir məqamında Atlıxan müəllim harasa çıxıb (bir azdan biləcəkdilər ki, onu dostlarının əhatəsindən gələndə gördüyü bir mənzərənin marağı çəkib-aparıb). Gözləyiblər, gəlməyib. Çox gözləyiblər. Narahat olublar. Kimsəyə hiss etdirmədən axtarıblar. Atlıxan müəllimi binanın bir tərəfində yuva qurmuş quşun hərəkətlərini diqqətlə izləyən görüblər. Əlində kağız-qələm: balalarını necə yemləyir, hər uçuşa nə qədər vaxt gedir, dimdiyində nə gətirir,.. - bunları müşahidə edirmiş; "Ovu bərəsində vuran ovçu" istilahı var və bu istilah əksər hallarda xarakter göstəricisi olur. Atlıxan müəllim həmin gün "ovu bərəsində vurmuşdu". Həmkarlarına məsləhət görürdü ki, materialları müşahidə əsasında toplayın...

Sənəd (diplom) yiyəsi olmaq üçün təhsil alanlar ictimaiyyətdən əvvəl özünü aldadır. Mövlanə demiş, belələri nə göründüyü kimi olur, nə də olduğu kimi görünür. Belələrinin diplomu olsa da, bəsit düşüncəli kimi tanınırlar, onların dünyagörüşü məhdudluğuyla, hadisələrə münasibətiylə, səbatsızlığıyla, sürüşkənliyiylə seçilir. Atlıxan müəllimin ali təhsilə münasibəti həmişə belə olub. İllərini belə yaşayıb - təhsil, elm fədaisi kimi. "Təhsil işıqdı, özünü işıqdan məhrum eləmə" - bu kəlamı Atlıxan müəllim də sevib. Sevib və sevdirib. Özü ali təhsil alanda da, orta məktəbdə müəllim işləyəndə də, elmlə məşğul olanda da.

"Oxumaq, öyrənmək istəkdir, məqsəddir. Bu məqsədin başlanğıcı kitablarla ünsiyyətdir. Başlanğıcdan nəhayətə aparan yol ürəyindən keçmirsə, ruhun yorulacaq, yorulan ruhun ömrünü yoracaq. Unutmayın ki, yarı yolda yorulan ömür sonda unudulur..." - Atlıxan müəllim tələbələrinə, aspirantlarına, gənc iş yoldaşlarına belə deyirdi. Elmə bu niyyətlə gələnlər böyük uğurlar qazanırlar..." - demişdi, qürurla bir-neçə aspirantının adını çəkmişdi, onların böyük uğurlar qazanacağını bildirmişdi...

Zəngilanı da sevirdi. Zəngilanın timsalında Azərbaycanı da. Bu sevgidə bir aludəlik vardı, vurğunluq vardı. Bu sevgi onun düşüncələrinin nizamı idi, duyğularının işığı. Atlıxan müəllim əkiz qardaşı Ziyadla dost idi. Müqayisəyəgəlməz mehriban münasibətləri vardı. Tanıyanlar deyirdi ki, Ziyada böyük qardaş ehtiramı vardı. Bu münasibət milli mentalitet səviyyəsindəydi və görənlərin əksəriyyəti bilmirdi ki, onlar arasında böyüklük-kiçiklik fərqi cəmi... on dəqiqədir. Bu qardaşların Zəngilana sevgisi də, Azərbaycana sevgisi də bir-birinin bənzəri idi. Biri Azərbaycanın faunasını öyrənirdi - Azərbaycanı öyrənirdi. Biri florasını öyrənirdi - Azərbaycanı öyrənirdi.

Tanıyanlar Atlıxan İsgəndər oğlunu gözəl insan, qayğıkeş yoldaş, sədaqətli dost kimi xatırlayırlar. Onu da deyirlər ki, Atlıxan müəllim lətifə danışmağı da sevərdi, lətifə dinləməyi də. Bu anlamda güclü yumor hissi olub Atlıxan müəllimin. Belə bir insanın elmdə ciddi tələbkarlığı da bəyənilirdi; hamı bilirdi ki, nə tələb olunursa, elmə görə tələb olunur, bir də alimin nüfuzuna görə. Elmi işləri dəqiqliklə, ardıcıllıqla, vaxtında yerinə yetirmək - Atlıxan Xanməmmədovun elmi-tədqiqat aparma düsturu həmişə belə olub.

Tarixdə tikilən qalır, yaradılan qalır. Ancaq hər tikilən, hər yaradılan tarixə tarixi hesabat olmur - yarandığı dövrdə xalqın mədəniyyətinin nişanəsidirsə, xalqın mədəniyyətindən nişanəsidirsə, təfəkkürün yaratdığı xalqın düşüncələr sisteminin zərrəsidirsə, yaşadılır.

Atlıxan Xanməmmədov institutda "Zoologiya muzeyi" yaradılmasını zəruri sayırdı. Bilirdi ki, respublikaların bəzilərində belə muzey var. Zoologiya İnstitutunun rəhbərliyi Atlıxan müəllimin təşəbbüsünü bəyəndi: Zoologiya İnstitutunun nəzdində "Zoologiya muzeyi" yaratmaq. Rəhbərlik bu məsuliyyətli işi Atlıxan müəllimə həvalə edib. Düşüncələrdən fəaliyyətə, fəaliyyətdən gerçəkliyə başlanğıcın özünə də sevgi gərəkdi. Atlıxan müəllim muzeyi bu sevgi ilə yaradırdı. Muzey eksponat deməkdir. Belə muzeylərin eksponatını haradansa götürüb ekspozisiyada yerləşdirmək mümkün deyil. O eksponatları yaratmalısan. Həm də yaradacağın (yaradılacaq) eksponatın fiziologiyasına mükəmməl bələd olmalısan. Muzeyin eksponotları təkcə Azərbaycanın faunasının tarixi deyildi, həm də Azərbaycan ərazilərinin həyat, yaşayış nişanələri idi. Bu muzeyi zooloji-tarixi muzey adlandıranlara haqq qazandırıram.

Atlıxan Xanməmmədov Azərbaycanın rayonlarından müxtəlif növ sürünənlərin, məməlilərin, suda-quruda yaşayanların, ...nümayəndələrinin müqəvvalarının hazırlanması (Respublika Təbiəti Mühafizə Komitəsinin icazəsi ilə) diqqət tələb edirdi, məsuliyyət də, təfəkkür də. Atlıxan müəllim 1971-ci ildə zoologiya muzeyini yarada bilmişdi. Sonra bu muzeyin müdiri vəzifəsində işləmişdi (1971-1986).

Atlıxan Xanməmmədov Azərbaycanda qırqovulların sayını artırmaq üçün Bərdə rayonunda  xususi baza yaratmış, bu təbiət gözəllərinin yetişdirilib respublikamızın müxtəlif meşə və guşələrinə buraxılması yolunda diqqətəlayiq işlər görmüşdür. Sevindirici haldır ki, tanınmış alim olan həmyerlimizi Azərbaycanın ilk ornitoloqu hesab edirdilər.

Həyatının son illərində Atlıxan Xanməmmədov respublika kimya-biologiya təmayüllü məktəbdə biologiya müəllimi işləmişdi. Burada müasir tipli biologiya muzeyinin yaradılmasına da nail olmuşdu.

Mütəxəssislər Atlıxan Xanməmmədovun "Azərbaycan toyuqkimiləri" əsərini analoqu olmayan dəyərli monoqrafiya adlandırır.   

"Azərbaycanın şimal-şərq bölgəsinin ornitofaunası" kitabının, "Azərbaycan faunası" elmi monoqrafiyasının həmmüəlliflərindən biri, "Naxçıvanın ornitofaunası", "Azərbaycanın ov quşları", "Azərbaycan quşları və onların təsərrüfat əhəmiyyəti" kimi kitabların müəllifidir. "Azərbaycanın toyuqkimiləri" monoqrafiyasını Moskva Dövlət Universitetinin, Sankt-Peterburq Zoologiya İnstitutunun zooloq-alimləri yüksək dəyərləndirirdi.

Atlıxan müəllim elmə auditoriyadan gəlməmişdi, ictimaiyyətin nəfəsiylə süslənmiş xarakteri ilə həyatdan gəlmişdi. Bu gəliş təbii ki, dönməzliyin başlanğıcı olacaqdı.

Atlıxan müəllimin elmi təcrübəsini, təcrübəsi isə elmini zənginləşdirmişdir. Bu qarşılıqlı vəhdət həm elm, həm də təcrübə sahəsində daha çox fayda vermişdir. Bu, elmə həyatdan gəlməyin bəhrəsidir.

Apardığı elmi-tədqiqat işlərinin səmərəliyinə görə dəfələrlə Elmlər Akademiyasının Rəyasət Heyətinin təşəkkürlərinə, Azərbaycan SSR Ali Sovetinin fəxri fərmanlarına, "Əməkdə fərqlənməyə görə" medalına layiq görülüb...