Relslər imperiyanı dəyişəndə: Hayfa Əbu Dabi marşrutu Avrasiya geosiyasətini necə sındırır

İnfrastruktur dəhlizləri uğrunda rəqabət fonunda Yaxın Şərqin geo-iqtisadi və strateji məntiqi necə dəyişir və Hayfa-Əbu-Dabi layihəsi İsrail, Fars körfəzi ölkələri, Türkiyə, Fransa və Hindistan arasında qüvvələr balansını dəyişdirərək post-Süveyş ticarəti dövründə regional inteqrasiyanın yeni konfiqurasiyasını formalaşdıra bilərmi?

Milli.Az "Baku Network"da dərc olunmuş məqaləni təqdim edir:

İnfrastruktur - təsir bölgüsünün yeni aləti

Beynəlxalq münasibətlər tarixində bir qayda özünü daim doğruldub: infrastruktur heç vaxt neytral olmur. XIX əsrdə imperiyaları dəmir yolları müəyyənləşdirirdi, XX əsrdə dəniz limanları qloballaşmanı formalaşdırdı, XXI əsrdə isə rəqəmsal şəbəkələr məlumat gücünün ölçüsünə çevrildi.

Yaxın Şərqdə, yəni nəqliyyat dəhlizlərinin həmişə geosiyasi rəqabətin göstəricisinə çevrildiyi məkanda, indi yeni bir prioritet formalaşıb - quru logistikası. Bu, təkcə dəniz yollarına asılılığı azaltmır, həm də Asiya ilə Avropa arasındakı strateji tranzitin istiqamətlərini dəyişir.

Hayfa-Əbu-Dabi dəmir yolu layihəsi formal olaraq İsrail və BƏƏ arasında "İbrahim sazişləri" çərçivəsində iqtisadi əməkdaşlıq kimi təqdim edilsə də, əslində bu, bir neçə dövlətin maraqlarının kəsişdiyi nöqtəyə çevrilib. Süveyş kanalının dəfələrlə bağlanması və Babul-Məndəb boğazındakı gərginliklərdən sonra ticarət kanallarının diversifikasiyası artıq regional prioritetə çevrilib.

Beynəlxalq Dənizçilik Təşkilatının məlumatına görə, 2021-2024-cü illərdə Süveyş kanalı ilə konteyner daşımaları bəzi dövrlərdə 20 faizə qədər azalıb. Bu, böyük iqtisadiyyatları alternativ marşrutlar - o cümlədən Yaxın Şərq üzərindən quru dəhlizləri - axtarmağa vadar edib.

On il əvvəl jurnalistik fantaziya kimi səslənən bu ideya bu gün regionun siyasi-iqtisadi dinamikasını dəyişdirə biləcək real layihəyə çevrilib. Burada söhbət təkcə konteyner daşımalarından yox, Hindistan ilə Avropa arasında yeni paylayıcı mərkəzin yaranmasından gedir. Bu mərkəz İsrailin, BƏƏ-nin və Səudiyyə Ərəbistanının qlobal dəyər zəncirindəki rolunu yenidən müəyyənləşdirə bilər.

Marşrutun strateji məntiqi: Hindistandan Şərqi Aralıq dənizinə qədər

Mundra-Cəbel Əli-Səudiyyə Ərəbistanı-İordaniya-Hayfa xətti Ormuz boğazı və Süveyş kanalı üzərindən keçən ənənəvi dəniz yollarına alternativ təklif edir. Hindistan Ticarət Nazirliyinin hesablamalarına görə, bu marşrut yüklərin çatdırılma vaxtını 40-50 faiz azaldacaq və ölkənin həm Çin, həm də Pakistan nəzarətində olan yollarından asılılığını minimuma endirəcək.

ABŞ-ın dəstəyi isə daha geniş siyasi hesablamalarla bağlıdır. Vaşinqton bu dəhlizi və onun ətrafında formalaşan IMEC kimi təşəbbüsləri "Bir kəmər - bir yol" layihəsinə qarşı alternativ kimi görür. BVF-nin məlumatına əsasən, son on ildə Çin cənub-qərbi Asiyada infrastruktur investisiyalarını 6 faizdən 21 faizə qədər artırıb. Bu da ABŞ-ı regiondakı strateji logistik infrastrukturun Pekinin nəzarətinə keçməsindən ciddi narahat edib.

İsrail və Körfəz ölkələri üzərindən keçən quru dəhliz isə Vaşinqtona tərəfdaş dövlətlərdən ibarət nəqliyyat arxitekturasını möhkəmləndirməyə imkan verir.

İsrailin marağı da bu kontekstdə aydın görünür. Yenilənmiş Hayfa limanı faktiki olaraq "Şərqin Rotterdamı" rolunu oynaya bilər. İsrail Maliyyə Nazirliyinin hesablamalarına görə, 15 il ərzində illik yük dövriyyəsi 250 milyard dollara çata bilər. Bu, təkcə infrastruktur layihəsi deyil, həm də İsrailin özünü Sinqapur və Pirey səviyyəsində regional logistika mərkəzi kimi təsdiqləmək cəhdidir.

Gizli diplomatiya və Miri Regev-in qəfil səfəri: institusional aspekt

Layihə üzrə hazırlıq işlərinin Qəzzədə gərginlik dövründə də davam etməsi onun strateji prioritet olduğunu göstərir. Gizli danışıqlar onu təsdiqləyir ki, dəmir yolu artıq enerji kəmərləri səviyyəsində strateji resurs sayılır.

Bu baxımdan İsrailin nəqliyyat naziri Miri Regev-in qəfil Əbu-Dabi səfəri sadəcə diplomatik jest yox, böhran idarəçiliyinin bir hissəsi kimi qiymətləndirilir. İsrailə verilən siqnallara görə, Türkiyə və Fransa İsraili kənarda qoyan alternativ marşrut üzərində işləyirlər. Bu isə "İbrahim sazişləri"nin indiki konfiqurasiyasını zəiflədə bilər, çünki logistika burada təkcə infrastruktur deyil, həm də siyasi əməkdaşlıq mexanizmidir.

OECD-nin məlumatına görə, 2000-ci ildən bəri infrastruktur sazişləri ilə müşayiət olunan siyasi öhdəliklərin payı 32 faizdən 57 faizə qədər artıb. Hayfa-Əbu-Dabi dəhlizi də bu tendensiyaya daxildir: o, yalnız bir neçə dövlətin siyasi dəstəyi ilə reallaşa bilər.

İsrail nümayəndə heyətinin Əbu-Dabidən vaxtından əvvəl qayıtması da institusional gərginliyin göstəricisidir. Açıq bəyanatlar neytral səslənsə də, danışıqların sürətlənməsi Hindistan-Avropa quru körpüsünə nəzarət uğrunda rəqabətin kəskinləşdiyini göstərir.

Hindistan: Avrasiyada strateji muxtariyyətin genişlənməsi

Hindistan Hayfa-Əbu-Dabi dəhlizini özünün "Act West" strategiyasının struktur elementi kimi görür. Bu konsepsiya Yeni Delhinin Fars körfəzi ölkələri ilə əlaqələrini dərinləşdirməsini və Avropa bazarlarına çıxış üçün alternativ marşrutların qurulmasını nəzərdə tutur. Hindistan Xarici İşlər Nazirliyinin məlumatına görə, ölkə ÜDM-nin 8 faizdən çoxu Qərbi Asiya üzərindən həyata keçirilən ticarətlə bağlıdır. Üstəlik, Fars körfəzi ölkələrində 7 milyondan artıq hindistanlı vətəndaş yaşayır ki, bu da sosial-iqtisadi inteqrasiyanın əlavə qatını yaradır.

Yeni Dehli məqsəd qoyub ki, Hind okeanı və ya Cənubi Çin dənizində hərbi və siyasi gərginlik yarandığı halda bloklana bilən dəniz yollarından asılılığı azaltsın. İran üzərindən keçən INSTC dəhlizi ABŞ sanksiyalarının təsiri altında qalıb, bu isə BƏƏ və İsrail marşrutunu həm iqtisadi, həm də siyasi baxımdan daha etibarlı edir.

Hindistan Ticarət Nazirliyinin hesablamalarına əsasən, yüklərin İsrail və Körfəz ölkələri vasitəsilə Avropaya daşınması logistika xərclərini 20-25 faiz azalda bilər. Vaşinqtonun dəstəyi də layihəni ABŞ-Hindistan-Körfəz dövlətləri üçbucağında strateji tərəfdaşlığın bir hissəsinə çevirir.

Hindistan eyni zamanda Çinlə infrastruktur sahəsində rəqabəti də nəzərə alır. Observer Research Foundation tədqiqat mərkəzinin məlumatına görə, Hindistan Çinlə əlaqəli "Bir kəmər - bir yol" marşrutlarından asılılığı minimuma endirmək üçün alternativ nəqliyyat dəhlizləri şəbəkəsi qurmağa çalışır. Bu mənada İsrail üzərindən keçən dəhliz Hindistanın Avrasiya miqyasında iqtisadi-siyasi muxtariyyətini gücləndirən strateji sütuna çevrilir.

ABŞ: tərəfdaşlıq arxitekturasının möhkəmləndirilməsi və regional sabitləşmə

Vaşinqtonun bu layihəyə verdiyi dəstəyin arxasında bir neçə strateji prioritet dayanır.

Birincisi - "İbrahim sazişləri"nin arxitekturasını möhkəmləndirmək. Logistika burada siyasi bəyanatları real institusional bağlara çevirən mexanizm rolunu oynayır. Region ölkələrinin mühəndislik, maliyyə və nəqliyyat baxımından inteqrasiyası münaqişə riskini azaldır və iqtisadi inkişaf üçün real platforma yaradır.

İkincisi - Çin təşəbbüsü "Bir kəmər - bir yol"a alternativin təmin olunması. SIPRI-nin məlumatına görə, Çin 2014-cü ildən bəri Yaxın Şərqdə infrastruktur sərmayələrini iki dəfədən çox artırıb. ABŞ üçün əsas məqsəd - bu marşrutların Pekinin strateji nəzarətinə keçməsinə imkan verməməkdir. Hayfa-Əbu-Dabi dəhlizi isə İran və ya Türkiyə üzərindən keçən layihələrdən fərqli olaraq, Vaşinqtonla sıx tərəfdaşlıq edən ölkələri birləşdirir.

Üçüncüsü - qlobal təchizat zəncirlərinin sabitləşdirilməsi. Pandemiya və regional münaqişələr nəticəsində yaranmış sistemli nasazlıqlardan sonra ABŞ üçün belə dəhlizlər Süveyş kanalını yüklərdən azad edən və dünya iqtisadiyyatını şoklardan qoruyan mühüm alternativ mexanizmlərə çevrilib.

İnfrastruktur strategiyalarının toqquşması: regional rəqabətdən təsir bölgüsünə

Hayfa-Əbu-Dabi layihəsinin inkişafı Yaxın Şərqin yeni bir mərhələyə - infrastruktur strategiyalarının rəqabəti mərhələsinə - daxil olduğunu göstərir. Bu rəqabət artıq XXI əsrin enerji geosiyasəti ilə müqayisə edilə bilər. Əgər bir vaxtlar mübarizə boru kəmərləri üzərində gedirdisə, bu gün əsas qarşıdurma quru və multimodal dəhlizlərin istiqamətləri üzərində cərəyan edir.

Türkiyə, Fransa, İsrail, BƏƏ, Səudiyyə Ərəbistanı və Hindistan faktiki olaraq öz inteqrasiya modellərini qururlar. Bu modellər bir-birini kəsir, amma üst-üstə düşmür, nəticədə regionun strateji memarlığı parçalanır.

Türkiyə Anadolunu, Levantı və İraqı birləşdirən iqtisadi zona formalaşdırmaq istəyir. Fransa Livandakı tarixi təsirini qorumağa çalışır. İsrail və BƏƏ Avropa və Hindistan bazarlarına yönəlmiş alternativ tranzit məkanı qururlar. Səudiyyə Ərəbistanı nəqliyyat və enerji qovşaqları üzərindən Körfəz dövlətlərini birləşdirən makroregion ideyasını irəli sürür. Hindistan "Act West" xəttini Avropa bazarları ilə birləşdirir, ABŞ isə bütün bu sistemdə Çinin güclənməsinə imkan verməyən arxitekturanı dəstəkləyir.

Amma bu rəqabət bir sıra yeni riskləri də doğurur - onlar regionun təhlükəsizlik sistemini dəyişə bilər.

Risk 1: "İbrahim sazişləri"nin arxitekturasının pozulması
İsrail və Körfəz dövlətləri arasında formalaşan logistika şəbəkəsi regional sabitliyin sütununa çevrilib. Əgər Türkiyə və Fransa marşrutu dəyişməyə müvəffəq olsalar, İsrail, BƏƏ və Səudiyyə Ərəbistanı arasındakı əməkdaşlıq təzyiq altına düşəcək. ABŞ Sülh İnstitutunun araşdırmalarına görə, iqtisadi inteqrasiya münaqişə ehtimalını azaldan əsas faktordur. Bu mənada dəmir yolu yalnız ticarət vasitəsi deyil, həm də siyasi sabitliyin institusional təminatıdır.

Bundan əlavə, marşrutun itirilməsi Donald Tramp administrasiyası dövründə formalaşan siyasi mirasın zəifləməsi anlamına gələr. ABŞ-ın regionda liderliyini bərpa etməyə çalışdığı bir vaxtda, sazişlərin infrastruktur dayağının itməsi Vaşinqtonun uzunmüddətli məqsədlərini çətinləşdirə bilər.

Risk 2: Livan və Suriyada alternativ marşrut cəhdinin yaratdığı qeyri-sabitlik
Türkiyə və Fransanın Suriyanı və Livanı layihəyə daxil etmə planları həm institusional, həm də siyasi maneələrlə üzləşir. Suriya beynəlxalq sanksiyalar səbəbindən investorlar üçün bağlanmış bazardır. Dünya Bankının hesablamalarına görə, ölkənin iqtisadi itkiləri 226 milyard dolları keçib, infrastrukturun yarıdan çoxu dağılıb. Belə şəraitdə strateji dəhliz tikintisi iqtisadi cəhətdən risklidir.

Livan isə dərin maliyyə böhranı yaşayır: BVF məlumatına görə, 2018-ci ildən bu yana ölkənin ÜDM-i 40 faizdən çox azalıb. Tripoli limanı müəyyən potensiala malik olsa da, nə Hayfa, nə Cəbel Əli, nə də Pirey səviyyəsində modernləşdirilməyib. Bu səbəbdən bu ölkələrin marşruta daxil edilməsi beynəlxalq ticarət axınları üçün yeni risklər doğura bilər.

Risk 3: Türkiyə-Səudiyyə və Türkiyə-BƏƏ rəqabətinin dərinləşməsi
Son illərdə diplomatik yaxınlaşmaya baxmayaraq, logistik üstünlüyə görə mübarizə qalmaqdadır. 2020-ci ildən Ankara "Türk logistika qurşağı" layihəsini fəal şəkildə irəli sürür və İraq, Suriya, Livan istiqamətində təsirini genişləndirir.

BƏƏ və Səudiyyə Ərəbistanı isə əksinə, Türkiyənin Levantda möhkəmlənməsini təhlükəsizlik riski kimi görür. Marşrutun Türkiyəyə keçməsi Körfəz ölkələrinin iqtisadi və siyasi balansını dəyişə bilər. Bu isə birbaşa hərbi qarşıdurma olmasa da, diplomatik və iqtisadi təzyiqlərin artması ilə nəticələnə bilər.

Risk 4: Süveyş kanalının tranzit funksiyasının zəifləməsi
Yeni quru dəhlizlər Süveyş kanalının strateji çəkisini azaldır. Kanal İdarəsinin məlumatına görə, 2024-cü ildə Misirin gəlirləri 22 faiz azalıb. Əgər İsrail və Səudiyyə Ərəbistanı üzərindən sabit marşrut formalaşsa, bu azalma daha da dərinləşəcək. Misir iqtisadiyyatının zəifləməsi isə bütün ərəb regionuna təsir edə bilər, bu səbəbdən ABŞ və Körfəz ölkələrinin əlavə maliyyə dəstəyi mexanizmləri işləməli olacaq.

Risk 5: Region dövlətlərinin qlobal güclərdən asılılığının artması
Belə miqyaslı infrastruktur layihələri xarici oyunçuların - ABŞ, Aİ, Hindistan və qismən Çinin - iştirakı olmadan mümkün deyil. Bu isə qlobal rəqabətin birbaşa regiona transferi deməkdir.

Əgər ABŞ Hayfa-Əbu-Dabi xəttində mövqelərini möhkəmləndirirsə, Çin İrandan keçən INSTC və ya Türkiyə üzərindən alternativ marşrutlara daha çox yatırım yönəldəcək. Bu isə nəqliyyat dəhlizlərini Vaşinqtonla Pekin arasında genişlənən geostrateji duelin bir hissəsinə çevirəcək və yeni gərginlik ocaqları yarada bilər.

Ssenari analizi: layihənin inkişafının mümkün modelləri

Ssenari 1: Hayfa-Əbu-Dabi marşrutunun IMEC-in əsas oxu kimi təsdiqlənməsi
Bu ssenari İsrail, BƏƏ, Səudiyyə Ərəbistanı, Hindistan və ABŞ arasında sıx koordinasiyanı nəzərdə tutur. Nəticədə, yüklərin çatdırılma müddətini əhəmiyyətli dərəcədə azaldan və region ölkələrinin qarşılıqlı asılılığını artıran sabit quru dəhliz formalaşacaq. Uzunmüddətli perspektivdə bu, həm Şərqi Aralıq dənizi, həm də Fars körfəzi məkanında yeni makroregional arxitekturanı gücləndirəcək.

Ssenari 2: İordaniya, Suriya və Livan üzərindən alternativ marşrutun formalaşması
Bu variant Türkiyənin və Fransanın regional təsirini artırır, lakin institusional risklərlə müşayiət olunur. Suriyanın və Livanın iqtisadi bərpası beynəlxalq dəstək qazanarsa, layihə qismən reallaşa bilər. Ancaq bölgədəki sabitlik səviyyəsi aşağı olduğundan bu ssenari realdan çox nəzəri xarakter daşıyır.

Ssenari 3: İki dəhlizli model
Bu modeldə hər iki marşrut paralel şəkildə mövcud olur və logistika mərkəzləri arasında rəqabət formalaşır. Nəticədə, regionun arxitekturası təbəqələşir, infrastruktur koordinasiyası isə çətinləşir. Bu, Yaxın Şərqdə bir növ "iki sürətli inteqrasiya" dövrü yarada bilər.

Ssenari 4: Layihənin gecikməsi və dəniz yollarının üstünlüyünün qorunması
Əgər siyasi və təhlükəsizlik riskləri artarsa, quru layihələrinin icrası ləngiyə bilər. Bu halda, Süveyş kanalı qlobal ticarətin əsas magistralı kimi strateji əhəmiyyətini qoruyacaq.

Strateji nəticələr: dəmir yolu magistralı region və dünya arxitekturasını necə dəyişir

Hayfa-Əbu-Dabi layihəsinin təsiri Yaxın Şərqin hüdudlarını çoxdan aşır. Onun reallaşması beynəlxalq ticarətin, regional təhlükəsizliyin, qlobal təsir bölgüsünün və Avrasiyanın uzunmüddətli transformasiyasının əsas komponentlərinə birbaşa toxunur. Bu təsirin struktur dərinliyini anlamaq üçün yaxın onillikləri müəyyənləşdirəcək istiqamətlərə diqqət yetirmək vacibdir.

Qlobal logistika mərkəzinin yerdəyişməsi
Hazırda dünya ticarətinin əsas dayağı dəniz infrastrukturu, xüsusən də qlobal dövriyyənin 12 faizinə qədərini təmin edən Süveyş kanalıdır. Beynəlxalq Ticarət Palatasının məlumatına görə, Asiya-Avropa xətti dünyada ən iri konteyner axınlarından biridir və bu istiqamətdəki hər bir dəyişiklik qlobal təchizat zəncirlərinə birbaşa təsir göstərir.

İsrail, Səudiyyə Ərəbistanı və BƏƏ üzərindən keçən dayanıqlı quru marşrutunun yaradılması dəniz alternativini formalaşdırır. Bu, həm Ormuz boğazından asılılığı azaldır, həm də Qırmızı dənizdəki strateji gərginliyi yumşaldır.

Avropa üçün bu, xarici təsirlərə daha az məruz qalan yeni logistika koridorunun yaranması deməkdir. Asiya üçün - Körfəz ölkələri və Şərqi Aralıq dənizində təsir dairəsinin genişlənməsi. ABŞ üçün isə bu, Çinin infrastruktur diplomatiyasına qarşı regionda strateji mövqelərini gücləndirmək imkanıdır.

Yaxın Şərqin yeni infrastruktur oxunun formalaşması
Əgər XX əsrdə region enerji kəmərləri ətrafında birləşirdisə, XXI əsrdə dominant sahə logistika, informasiya və texnologiyalar olur. Hayfa-Əbu-Dabi magistralı yeni bir ox yaradır və bu ox dörd əsas məkanı birləşdirir:

Cənubi Asiya (Hindistan),
Fars körfəzi (BƏƏ və Səudiyyə Ərəbistanı),
Şərqi Aralıq dənizi (İsrail),
Avropa bazarı.
Bu oxun fərqi ondadır ki, o, Çin təşəbbüslərinin keçdiyi Mərkəzi Asiya istiqamətindən deyil, Yaxın Şərq xətti boyunca uzanır. Beləliklə, Avrasiyanın geosiyasi xəritəsində tamamilə yeni "orta cənub dəhlizi" yaranır.

Region dövlətləri ilk dəfə olaraq enerji ixracından asılı olmayan inteqrasiya olunmuş nəqliyyat şəbəkəsi qurmaq imkanı qazanır. Bu isə onların strateji muxtariyyətini əhəmiyyətli dərəcədə artırır.

İsrailin əlaqələndirici mərkəz kimi rolu
İsrail ilk dəfə real imkan əldə edir ki, Aralıq dənizinin əsas logistika qovşaqlarından birinə çevrilsin. Hayfa limanı artıq modernləşdirilmiş dəmir yolu sistemi ilə inteqrasiya olunub və Hindistandan gələn yüklər üçün Avropaya giriş nöqtəsinə çevrilir. Bu, İsraillə Fars körfəzi ölkələri arasında iqtisadi və siyasi əlaqəni gücləndirir və infrastruktur vasitəsilə inteqrasiya effektini yaradır - bu, uzunmüddətli sülhün formalaşması üçün ən sabit mexanizmlərdən biridir.

Səudiyyə Ərəbistanının tranzit dövlətə çevrilməsi
Ər-Riyad bu layihə vasitəsilə Krallığın cənub və şimal hissələrini vahid logistika sistemi ilə birləşdirə bilər. Bu, "Vision 2030" strategiyasının əsas məqsədlərindən biridir və Səudiyyə Ərəbistanına Türkiyə ilə regiondakı nəqliyyat üstünlüyü uğrunda rəqabət aparmağa imkan verir.

Beləcə, Krallıq tədricən yalnız enerji ixracatçısı statusundan çıxaraq, Hindistanı, Körfəz ölkələrini və Avropanı birləşdirən regional tranzit gücünə çevrilir. Bu, onun siyasi çəkisini də əhəmiyyətli dərəcədə artırır.

BƏƏ-nin üçtərəfli təsir oxunda mövqeyinin möhkəmlənməsi
Əbu-Dabi eyni anda üç istiqamətdə güclənir:
- Asiya vektorunda (Hindistanla əməkdaşlıq),
- Regional vektorda (Səudiyyə Ərəbistanı və İsraillə koordinasiya),
- Qlobal vektorda (ABŞ və Avropa ilə strateji tərəfdaşlıq).

BƏƏ artıq dəniz limanlarına əsaslanan logistika gücüdür, lakin quru dəhlizin yaradılması bu imkanları sinerji effektinə çevirir. Beləliklə, Əbu-Dabi Cənubi Asiya, Şərqi Afrika və beynəlxalq konteyner xətləri arasında qlobal toplanma nöqtəsinə çevrilir - XXI əsrin yeni "quru Dubayı" kimi.

Türkiyə üçün uzunmüddətli nəticələr

Ankara ciddi strateji çağırışla üz-üzədir. Əgər əsas marşrut İsrail və Fars körfəzi ölkələri üzərindən keçərsə, Türkiyə Asiyanı Avropa ilə quru yolla birləşdirən yeganə tranzit məntəqə statusunu itirəcək. Bu, həm Avropa İttifaqı, həm də Körfəz ölkələri ilə danışıqlarda Ankaranın əlindəki təsir rıçaqlarını zəiflədəcək.

Uzunmüddətli dövrdə Türkiyə İraq və Suriya üzərindən alternativ xətt qurmağa cəhd göstərə bilər. Lakin bu ideya həm siyasi, həm maliyyə, həm də institusional baxımdan çətinliklərlə üzləşəcək: regiondakı qeyri-sabitlik, investisiya riski və beynəlxalq sanksiyalar bu planın reallaşmasını çətinləşdirir.

Beləliklə, Hayfa-Əbu-Dabi dəhlizinin güclənməsi Türkiyəni "mərkəzi tranzit dövlət" statusundan "regional yan xətt" mövqeyinə çəkə bilər. Bu isə Ankaranı öz infrastruktur strategiyasını yenidən nəzərdən keçirməyə vadar edəcək.

Avropa İttifaqı üçün nəticələr

Avropa İttifaqı üçün layihə həm imkan, həm də məsuliyyətdir. Bir tərəfdən, yeni dəhliz Aİ-yə Süveyş kanalından asılılığı azaltmaq və Hindistanla - dünyanın ən dinamik iqtisadiyyatlarından biri ilə - ticarət əlaqələrini möhkəmləndirmək imkanı verir. Digər tərəfdən, Aİ bu layihə vasitəsilə ABŞ və Çin arasında infrastruktur rəqabətinin aktiv meydanına çevriləcək.

Bu şəraitdə Brüssel Yaxın Şərqdə daha ardıcıl və institusional nəqliyyat strategiyası formalaşdırmağa məcbur olacaq. Aİ-nin Trans-Avropa Nəqliyyat Şəbəkəsi (TEN-T) ilə yeni quru dəhlizlərin inteqrasiyası uzunmüddətli prioritetə çevrilə bilər.

ABŞ üçün nəticələr

Vaşinqtonun layihəyə verdiyi dəstək onun regiondakı strateji mövqelərini gücləndirir. Hayfa-Əbu-Dabi magistralı ABŞ-a Hindistanı, İsraili, Səudiyyə Ərəbistanını və BƏƏ-ni vahid strateji zəncirdə birləşdirmək imkanı verir.

Bu, həm Çin təsirinə qarşı dayanıqlı iqtisadi arxitektura yaradır, həm də ABŞ-a "infrastruktur diplomatiyası"nı həm sabitləşmə, həm də təsir aləti kimi istifadə etməyə imkan verir. Beləliklə, Vaşinqton Yaxın Şərqdə hərbi iştirakın azalmasını iqtisadi və texnoloji mövcudluqla əvəz edə bilər.

Hindistan üçün nəticələr

Layihə Hindistana tranzit risklərini minimuma endirmək, Fars körfəzində təsirini möhkəmləndirmək və Pakistan nəzarətində olan və ya Çin təşəbbüsləri ilə əlaqəli marşrutlara alternativ yaratmaq imkanı verir. Bu, Yeni Delhinin Avrasiya miqyasında strateji muxtariyyətini artırır və Hindistanı beynəlxalq logistika sistemində əsas oyunçulardan birinə çevirir.

Hindistan üçün Hayfa-Əbu-Dabi xətti təkcə iqtisadi deyil, həm də geosiyasi üstünlükdür - onun vasitəsilə Yeni Dehli "Bir kəmər - bir yol" sisteminə balans yaradır və ABŞ ilə strateji tərəfdaşlığını konkret infrastruktur əsasına keçir.

Nəticə: magistral gələcəyin arxitekturasını necə dəyişir

Hayfa-Əbu-Dabi dəmir yolu sadəcə infrastruktur layihəsi deyil - gələcək beynəlxalq münasibətlər sisteminin tərkib hissəsidir. Bu layihə:

dəniz yollarına alternativ yaradır,
Yaxın Şərqdə qüvvələr balansını dəyişdirir,
İsrail ilə Körfəz dövlətləri arasında inteqrasiyanı möhkəmləndirir,
Hindistanın Avrasiya logistik xəritəsində rolunu gücləndirir,
ABŞ-ın strateji imkanlarını genişləndirir,
Türkiyənin manevr imkanlarını məhdudlaşdırır,
Fransanı Avropa təsirinin xarici dayağına çevirir.
Beləliklə, layihə Cənubi Asiya, Fars körfəzi və Şərqi Aralıq dənizi arasında yeni geo-iqtisadi qövs yaradır. Onun reallaşması regionun siyasi xəritəsini dəyişdirə, dövlətlərin qarşılıqlı asılılığını artıraraq daha dayanıqlı əməkdaşlıq arxitekturası formalaşdıra bilər.

Strateji tövsiyələr

Regional koordinasiya mexanizmi: Region dövlətləri layihənin institusional davamlılığını təmin edən çoxtərəfli idarəetmə qurumu yaratmalıdırlar.
ABŞ-Hindistan inteqrasiyası: Hər iki ölkə dəhlizi IMEC sisteminin ayrılmaz hissəsi kimi strateji təhlükəsizlik və ticarət sazişlərinə daxil etməlidir.
İsrail-BƏƏ əməkdaşlığı: Kritik infrastrukturun qorunması sahəsində birgə proqramlar genişləndirilməlidir.
Səudiyyə Ərəbistanı: Layihəni "Vision 2030" çərçivəsinə tam inteqrasiya etməli və Körfəz ölkələri ilə vahid logistika platforması yaratmalıdır.
Avropa İttifaqı: Yaxın Şərqdəki quru dəhlizləri Aİ-nin nəqliyyat şəbəkəsinə bağlayan strateji plan işləməlidir.
Türkiyə: İraq və Qara dəniz istiqamətində alternativ dəhlizlər hazırlamalı, açıq qarşıdurmadan yayınaraq strateji elastiklik saxlamalıdır.
Beynəlxalq maliyyə institutları: Regionda infrastruktur layihələrinə dəstək üçün xüsusi proqram hazırlamalıdır ki, dövlətlər tək tərəfli asılılığa düşməsinlər.
Bu istiqamətlər həyata keçərsə, Hayfa-Əbu-Dabi magistralı yalnız regionun deyil, bütün Avrasiyanın yeni iqtisadi arxitekturasını formalaşdıran əsas dayaqlardan birinə çevriləcək.

Milli.Az