Stalin Sovet imperiyası və türk dünyası: sənədlər, sürgünlər, sistem

Çünki arxivlər susmur, sadəcə onları oxumaq cəsarəti lazımdır

XX əsrin siyasi xəritəsini formalaşdıran əsas fiqurlardan biri olan İosif Stalin təkcə Sovet İttifaqının sərhədlərini deyil, onun daxilində yaşayan xalqların taleyini də yenidən yazdı. Bu yenidən yazım prosesində türk xalqları xüsusi yer tuturdu. Çünki türk dünyası Sovet imperiyası üçün həm coğrafi, həm mədəni, həm də ideoloji baxımdan strateji məkan idi.

Stalin türk dünyasına sadəcə “etnik qrup” kimi yox, potensial ideoloji risk zonası kimi baxırdı. Bu baxışın kökündə isə həm Osmanlı mirası, həm pantürkizm qorxusu, həm də islam mədəniyyətinin daşıyıcısı olan geniş coğrafiya faktoru dayanırdı.

Stalinin milli siyasətinin nəzəri əsası 1913-cü ildə yazdığı “Marksizm və milli məsələ” əsərində formalaşdı. Burada Stalin milləti dörd əsas kriteriya ilə müəyyənləşdirirdi: dil, ərazi, iqtisadi həyat və mədəni psixologiya. Bu tərif sonradan SSRİ-nin rəsmi milli siyasətinin hüquqi və ideoloji dayağına çevrildi.

Ancaq praktikada bu nəzəri çərçivə türk xalqları üçün ikili nəticə doğurdu: bir tərəfdən milli respublikalar yaradıldı, digər tərəfdən bu respublikalar real siyasi suverenlikdən məhrum edildi.

Beləliklə, türk xalqları formal olaraq tanındı, amma faktiki olaraq mərkəzə tabe etnik vahidlərə çevrildi.

Türk dünyası və “idarə olunan kimlik” modeli

1920–30-cu illərdə Sovet rəhbərliyi türk xalqları üçün xüsusi bir model tətbiq etdi: “Milli forma — sosialist məzmun”. Bu model çərçivəsində: türk dilləri rəsmi status aldı, milli teatrlar, qəzetlər, elmi institutlar yaradıldı, tarix və folklor araşdırmaları təbliğ edildi.

Lakin bütün bu proseslər sərt ideoloji nəzarət altında aparılırdı. Milli tarixlər yenidən yazılır, ortaq türk yaddaşı parçalanırdı. “Türk” anlayışı bilərəkdən zəiflədilir, onun yerinə “qazax”, “özbək”, “qırğız”, “azərbaycanlı” kimi ayrı-ayrı sovet-etnik identiklər önə çəkilirdi. Bu parçalanmanın simvolik nümunələrindən biri əlifba siyasəti oldu.

1926-cı ildə Bakıda keçirilən I Türkoloji Qurultay türk dünyası üçün tarixi hadisə idi. Qurultayda türk xalqlarının ortaq elmi, mədəni və dil perspektivləri müzakirə edildi. Latin əlifbasına keçid ilk mərhələdə mütərəqqi addım kimi təqdim olundu. Lakin 1939–1940-cı illərdə Stalinin şəxsi göstərişi ilə: bütün türk xalqları məcburi şəkildə kiril əlifbasına keçirildi.

Bu qərar yalnız texniki dəyişiklik deyildi. Məqsəd: türk xalqlarının bir-biri ilə oxu-yazı əlaqəsini qırmaq, Türkiyə ilə mədəni bağları zəiflətmək, ortaq türk informasiya məkanını dağıtmaq idi. Arxiv sənədlərində bu siyasətin “təhlükəsizlik tədbiri” kimi əsaslandırıldığı açıq görünür.

Stalin üçün pantürkizm sadəcə ideoloji axın deyildi — bu, potensial dövlət təhlükəsi idi. Xüsusilə 1937–38-ci illərdə aparılan Böyük Təmizləmə dövründə türk dünyasının onlarla görkəmli ziyalısı “millətçi”, “pantürkist”, “xalq düşməni” damğası ilə məhv edildi.

Qurbanlar arasında tarixçilər, dilçilər, yazıçılar, dövlət və partiya xadimləri vardı. Bu proses türk dünyasında intellektual fasilə yaratdı. Bir nəsil ideya daşıyıcıları fiziki olaraq yox edildi.

Stalin dövrünün ən ağır mirası isə kütləvi deportasiyalar oldu. Türk və müsəlman xalqları bu siyasətdən xüsusilə zərər çəkdi: Ahıska türkləri – 1944-cü ildə Orta Asiyaya sürgün edildi. Krım tatarları – bir gecənin içində bütöv xalq köçürüldü. Qaraçaylar, balkarlar, kumıklar – etnik əsaslarla cəzalandırıldı.

Rəsmi sənədlərdə bu sürgünlər “kollektiv xəyanət” kimi əsaslandırılırdı. Halbuki sonrakı arxiv araşdırmaları bu ittihamların hüquqi əsasının olmadığını göstərdi.

1991-ci ildə SSRİ dağılanda türk dünyası yalnız siyasi azadlıq deyil, parçalanmış yaddaş da miras aldı. Ortaq tarix fraqmentləşmiş, dil ailəsi süni sərhədlərlə bölünmüşdü.

Bu gün türk dünyasında milli yaddaşın bərpası, ortaq tarix və dil müzakirələri aparılırsa, Stalin dövrü bu müzakirələrin susdurulmuş başlanğıc nöqtəsidir. Arxivlər açıldıqca aydın olur ki, repressiyalar yalnız insanları yox, ideyaları və gələcək ehtimalları da sürgün edib.

Stalin türk dünyasını məhv etmədi, onu idarə olunan, nəzarətdə saxlanılan, parçalanmış bir məkana çevirdi. Milli kimliyi tanıdı, lakin onun istiqamətini özü bəlirlədi.

Tarix yalnız keçmiş deyil. Tarix — bu gün hansı sualları verdiyimizi və hansı cavabları axtardığımızı təyin edir. Bu tarix təkcə keçmişin xatırlanması deyil — bu, bu gün türk dünyasının özünü necə qurduğunu anlamaq üçün açardır.

Çünki arxivlər susmur, sadəcə onları oxumaq cəsarəti lazımdır.

Müəllif: Xanım Xatun