Tribunaların səssiz işğalı Dəyər düzəninin dağılması

Toplumun ağıl sağlamlığı fiziki sağlamlıq qədər önəmlidir

Redaksiyanın pəncərəsi yarıaçıq idi. Şəhərin səsi içəri dolur, monitorların işığı kağız üzərindəki köhnə qeydləri aydınladırdı.  Dəyirmi masanın ətrafında iki jurnalist oturmuşdu. Onların susqunluğu yorğunluqdan yox, gördükləri və anladıqlarını açıqlamağın çətinliyindən doğurdu.

Onlardan biri cümləni tələsmədən, düşünə-düşünə quraraq dilləndi:

“Getdikcə daha çox qavrayıram — biz informasiya böhranı yox, dəyər cöküşü dönəmində yaşayırıq. Bilgi hər yerdədir, amma dərinlik yox olur. İnsanların iki gözü var deyiblər — biri ağıl üçün, biri könül üçün. İndi isə hər ikisinin qarşısını ekranlar tutub”.

İkincisi sakitcə başını tərpətdi və söhbəti daha geniş bir çərçivəyə çəkdi:

“Bu, təsadüfi deyil. Qərbin qlobal media və texnologiya şirkətləri illərdir bütün dünyanın gözünü və qulağını ələ keçirib. İnsan kimin paylaşımına baxırsa, nəyi dinləyirsə, onun malı satılır. Reklam bazarı kimin əlindədirsə, seçdirmə gücü da onun əlindədir. Bu, yorğan davasıdır — pul davasıdır”.

Birincisi onun sözünü kəsmədən, baxışları ilə azılaşdığını bildirdi.

“Rəqəmlər də bunu təsdiqləyir”, — deyə ikincisi davam etdi: “OECD və Avropa Komissiyasının rəsmi hesabatları göstərir ki, qlobal rəqəmsal reklam gəlirlərinin əsas hissəsi “Google” (Alphabet), “Meta” (Facebook, Instagram) və oxşar platformaların nəzarətində cəmlənib. Məhz buna görə Avropa Birliyi “Digital Markets Act” və “Digital Services Act” kimi hüquqi mexanizmlər qəbul etdi. Açıq etiraf etdilər ki, bu platformalar yerli medianı çökdürür, reklam bazarını boğur”.

Birincisi bir az da irəli oturdu:

“Bizdə isə bu şirkətlər nə vergi ödəyir, nə yerli jurnalist saxlayır, nə də dövlət qarşısında real məsuliyyət daşıyır. Yerli media isə qanuna uyğun işləyir, vergi verir, kommunal ödəyir, amma reklam pulu ölkədən çıxıb gedir. Sonra da deyirlər ki, “niyə ciddi redaksiyalar dağılır, niyə medianın, televizyaların efir keyfiyyəti düşür”.

“UNESCO da bunu açıq yazır”, - deyə ikincisi əlavə etdi: “Media plüralizmi və informasiya təhlükəsizliyi ilə bağlı sənədlərində vurğulanır ki, tənzimlənməyən qlobal platformalar bütün dünyadakı dövlətlərdə yerli jurnalistikanın iqtisadi əsaslarını, dayaqlarını dağıdır və cəmiyyətləri manipulyasiyaya açıq hala gətirir”.

Birincisi söhbəti yeni və dərin bir dalğaya köklədi:

“Bu hay-harayda qlobal media şirkətləri tərəfindən toplumda daha çox dolaşıqlıq yaratmaq üçün “vətəndaş jurnalistikası” anlayışı ortaya atıldı. Guya, xalq danışsın, guya demokratiya dərinləşsin. Gerçəkdə isə informasiya məsuliyyəti yoxa çıxdı. İndi hər kəs yazır, hər kəs paylaşır, amma heç kim heç nəyə cavabdeh deyil. Cünki informasiya istehsalı asanlaşıb, xəbəri yazıb-silmək asanlaşıb. Oxuyandan çox yazanın olduğu toplum yaranıb”.

İkincisi başını təsdiqləyici şəkildə tərpətdi:

“Pandemiya dövründə Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı bu vəziyyəti “infodemiya” adlandırdı. Yəni yanlış və nəzarətsiz informasiyanın virus kimi yayılması. Bu, artıq təkcə media problemi yox, toplumun ağıl sağlamlığı problemidir”.

Birincisi bir anlıq susdu, sonra söhbəti daha dərin bir düşüncə qatına apardı:

“Bu, mənə professor Yaşar Özakıncının “İletişim Çağında Aydın Kirlenmesi – Nomos ve Aydın” məqaləsini xatırladır. Orada çox sadə, amma sarsıdıcı sual qoyulur: Bilgi çağında yaşayırıqsa, niyə daha az anlayırıq? Aydın sayı artarkən niyə düşüncə dərinliyi azalır?”

İkincisi sözün davamını özü gətirdi:

“Cavab aydındır: dəyər düzəni çöküb. Özakıncı “nomos” deyir — yəni toplumun nəyi doğru, nəyi yanlış sayacağını, nəyin legitim, nəyin mənasız olduğunu müəyyən edən zehni düzən. Biz bunu öz sözümüzlə desək, dəyər ölçüsü kimi anlaşılır”.

“Və bizdə bu dəyər düzəninin adı var”, - deyə birincisi cümləni tamamladı: TÖRƏ.

Söz ağır idi, amma yerinə düşmüşdü.

“TÖRƏ”, - dedi ikincisi: “Türklərin duyğularını, duyumlarını və biliklərini yönləndirən dəyərlər bütünüdür. Gücü qazanmağı, qorumağı və artırmağı bacaran quruluşun düzənidir. TÖRƏ pozulduqca Budun özünü itirir, bölünür, dağılır”.

Birincisi başını aşağı saldı:

“Bu gün baş verən də budur. Dəyər yaradan azlıq vardı — ciddi oxucu, düşünən aydın. İndi isə onlar da qlobal mass media və sosial mediadakı linc təzyiqi ilə yayımçıya, daşıyıcıya çevrilir. Çünki dəyər yaratmaq çətin işdir, araşdırma, incələmə, səbr, bilik və məsuliyyət tələb edir. Sosial media isə sürət, qalmaqal və görünürlük istəyir”.

İkincisi yekunlaşdırdı:

“Nomosundan - dəyərindən qopmuş aydın təhlükəlidir. Çünki yol göstərmir, səs-küy yaradır, kütləyə uyğunlaşmağa, onun xoşuna gəlməyə çalışır. Qlobal media şirkətləri də məhz bu səs-küyü qızışdırır. Çünki çaşmış toplum sual vermir, yönləndirilir. Kimə baxırlarsa, kimi dinləyirlərsə, onun məhsulu satılır”.

Pəncərədən şəhərə baxdılar. Bu yazı senzura çağırışı deyildi. Bu yazı bir xəbərdarlıq idi.

Toplumun ağıl sağlamlığı fiziki sağlamlıq qədər önəmlidir. Dəyərlər aşındıqca sosial çürümə başlayır. Bu çürümə səssiz gedir, amma dərin iz buraxır.

Çıxış yolu var. Azərbaycan sadəcə istehlakçı yox, dəyər yaradıcı və düşüncə mərkəzi olmalıdır. Türk dünyası ilə, Qoşulmama Hərəkatına üzv ölkələrlə birlikdə ədalətli media və reklam düzəni tələb etməlidir. Bu qlobal media şirkətlərinə qarşı duruş göstərmək üçün yetərli saydır.

Çünki məsələ özgürlük yox, dəyər düzənidir.

Və dəyər qorunmadıqca, nə bilgi qalır, nə birlik. Toplumun dəyərləri çürüyür və asan yönləndirilir. Bazarın tələbini yaratma gücü yoxa çıxır. Buna yol vermək olmaz, bunu bir düşünək.