Türkiyədə 299 liraya satılan məhsul Azərbaycanda niyə 53 manata satılır? REAL TƏHLİL VİDEO

Son günlər ölkəyə istər türkiyə, istər Rusiya, istərsə də Avropadan gətirilən qida və qeyri-qida mallarında bahalaşma müşahidə olunur. Ekspertlər bu bahalaşmanın logistik və digər xərclərdəki qiymət artımı ilə əlaqəli olduğunu bildirirlər. Lakin vətəndaşları narahat edən məsələ tamamilə başqadır. Sosial şəbəkədə yayılan videoda azərbaycanlılardan biri Türkiyəyə səyahəti zamanı buradakı market qiymətlərini görüb və təəccübünü qeyd edib. Həmyerlimizin videosu avqustun ortalarına təsadüf etdiyi üçün o, videonu çəkdiyi an ölkədəki qiymətlərin daha da artdığını bilməyibmiş. Videoda azərbaycanlı xanım qeyd edir ki, burada Türkiyə istehsalı olan və ölkəmizdə də məşhurlaşan yuyucu toz – “Persil”in 9 kiloqramlıq paketi 299 lira (12.34 manat), Azərbaycanda isə eyni məhsul təxminən 30 manatdır. Xanım ölkəyə qayıtdıqdan sonra bu məhsulun qiymətinin 53 manata qədər qalxdığının şahidi olub. Digər tərəfdən, yerli istehsal olan su çeşidlərinin qiymətlərində də ölkəmizə nisbətdə kəskin fərqlər olduğu gözə çarpıb. Biz də öz növbəmizdə məsələyə aydınlıq gətirməyə çalışmaq üçün mütəxəssis və deputatın fikrini öyrəndik.
Avtosfer.az xəbər verir ki, ekspertlər qiymət fərqlərinin əsas səbəblərindən biri kimi gömrük rüsumları və ƏDV-nin yüksək olmasını qeyd edir.
Belə ki, Azərbaycana gətirilən məhsullara 15% gömrük rüsumu və 18% ƏDV tətbiq olunur ki, bu da qiymətə təqribən 35% əlavə yük gətirir. Bundan əlavə, marketlərdə satıcıların qoyduğu marja da qiymətlərin 2-3, bəzən hətta 4 dəfə artmasına səbəb olur. Problemlər əsasən topdansatış səviyyəsində yaranır, çünki pərakəndə satış azaddır. Doğru yanaşma isə rəqabətli mühitin yaradılmasıdır – bazara 1-2 yox, daha çox şirkət daxil olarsa, qiymətlər təbii olaraq ucuzlaşacaq.

Məsələ ilə bağlı sosioloq Elçin Bayramlı Avtosfer.az-a açıqlamasında bildirib ki, ölkənin ticarət sektorunda tam bir anarxiya hökm sürür:
“Bu sahədə xaotik vəziyyət mövcuddur. Hansı məhsulun harada, necə, hansı keyfiyyətdə və hansı qiymətə satıldığı barədə heç kim dəqiq məlumat əldə edə bilmir. Nəticədə, insanlar çaşqınlıq içində qalır, nəyi hardan almalı olduqlarını müəyyənləşdirə bilmirlər. Mağazalarda və onlayn satışda vahid qiymət standartı yoxdur. Sovet dövründə isə vəziyyət fərqli idi, hər məhsulun sabit və standart qiyməti var idi. İnsanlar rahatlıqla istənilən dükan və ya bazardan eyni qiymətə alış-veriş edə bilirdilər.
Hazırda isə “bazar iqtisadiyyatı” adı altında ən pis təcrübə yaşanır. Marketlər məhsulların üzərinə həddən artıq qiymət əlavə edir. Lazım olduqda isə həmin məhsulu ciddi şəkildə ucuzlaşdıra bilirlər. Bu bir daha sübut edir ki, satıcıların qoyduğu marja olduqca yüksəkdir”.
Sosioloq qeyd edir ki, məhsulun müxtəlif yerlərdə ikiqat fərqlə satılması da keyfiyyətlə bağlı ciddi şübhələr doğurur:
“Çox vaxt endirim kampaniyaları və ya “hədiyyə ilə satış” aksiyaları alıcıların aldadılmasına hesablanır. Adətən belə kampaniyalarda ya vaxtı keçməkdə olan, ya da keyfiyyətsiz mallar təqdim edilir. Bundan əlavə, satıcıların qiymət manipulyasiyası geniş yayılıb. Məsələn, məhsulun real qiyməti 5 manat olduğu halda, əvvəlcə 10 manat yazılır, sonra isə “endirimlə” 7-8 manata satılır. Əslində isə bu halda belə satıcı 50-100% marja ilə qazanc əldə etmiş olur. Halbuki beynəlxalq təcrübədə satış marjası adətən 10-20% arası olur. Azərbaycanda isə bəzi hallarda bu göstərici 200%-ə qədər yüksəlir.
İstehlakçı hüquqları demək olar ki, qorunmur. Alıcılar bazarlarda, marketlərdə, onlayn satışda həm keyfiyyət, həm də qiymət baxımından mütəmadi olaraq aldadılırlar. Məhsulların tərkibi, saxlanma şəraiti çox zaman məlum olmur, bəzi mallar isə hətta zərərli materiallardan hazırlanır. Tanınmış markaların keyfiyyəti də əvvəlki ilə müqayisədə ciddi şəkildə zəifləyib. Qiymət fərqlərinin miqyası da təəccüblüdür. Məsələn, bəzi marketlərdə 200 qramlıq “Jacobs” qəhvəsi 20 manata satıldığı halda, başqa yerlərdə həmin məhsulu 13 manata almaq mümkündür. Bu isə göstərir ki, bəzi satıcılar eyni məhsulun üzərinə 100%-ə yaxın əlavə dəyər qoyaraq alıcıları istismar edirlər.
Bütün bunlar Azərbaycanın ticarət sektorunda anarxik mühitin hökm sürdüyünü göstərir. Azad bazar prinsipləri ilə heç bir əlaqəsi olmayan bu vəziyyət əslində tamamilə nəzarətsiz, alıcıların aldatıldığı xaotik bir bazardır”.
Elçin Bayramlı Sovet dövründə mövcud olan Ticarət Nazirliyinin sektor üzərində ciddi nəzarət həyata keçirdiyini deyib:
“İndi isə belə bir orqan yoxdur. Formal olaraqAntiinhisar və İstehlak Bazarına Nəzarət Dövlət Agentliyi fəaliyyət göstərsə də, real təsir gücü yoxdur. Əgər dövlət bu sahəni tənzimləmək istəyirsə, mütləq şəkildə ayrıca bir dövlət qurumu yaradılmalı, ona geniş səlahiyyətlər verilməlidir. Bu qurum həm keyfiyyət, həm qiymət, həm də saxlanma şəraiti baxımından bütün satış şəbəkələrinə nəzarət etməli, istehlakçıların şikayətlərini dərhal araşdırmalıdır. Əks halda, mövcud anarxiya davam edəcək, alıcıların aldadılması, maddi ziyana düşməsi, hətta sağlamlıqlarının təhlükəyə məruz qalması halları artmaqda davam edəcək”.

İqtisadçı ekspert Natiq Cəfərli saytımıza müsahibəsində deyib ki, çox məhsullar, xüsusilə məişət kimyası və bəzi digər məhsullar, Türkiyə şirkətləri tərəfindən istehsal olunur və ya xarici şirkətlərin nümayəndələri kimi gətirilir. O bildirib ki, gömrük rüsumları və əlavə dəyər vergisi də qiymətlərin artmasına səbəb olur:
“Ölkəmizdə istehsalı olmayan məhsullarda bu rüsumlar yüksək olmamalıdır, çünki daxili bazarda istehsalçı yoxdur. Əksinə, daxili istehsal üçün vergilər daha yüksək ola bilər ki, yerli istehsalçı qorunsun. Bazarda qiymət artımının qarşısını almaq üçün dövlət ciddi nəzarət mexanizmi tətbiq etməlidir. Antiinhisar orqanları əsasən topdan satışla məşğul olan şirkətlərə nəzarət etməli, pərakəndə satışa qarışmamalıdır. Məişət kimyası, dərman preparatları, uşaq məhsulları kimi sahələrdə bazarın əsas oyunçuları qiymətləri dikdə tuta bilirlər. Ədalətli rəqabət təmin olunarsa, qiymətlər təbii olaraq tənzimlənəcək.
Digər tərəfdən ölkədə rəqabətli mühitin formalaşması əsas şərtlərdən biridir. Bu gün ölkəyə istər məişət kimyası, istərsə də qida və digər məhsulların gətirilməsini 3-4 sahibkar və ya şirkət yerinə yetirir. Bu da həmin şəxslərin bazardakı qiymətlərə birbaşa müdaxiləsi üçün münbit şərait yaradır. Yəni bütün ölkədəki qiyməti xaricdən malı gətirənlər tənzimləyir. Digər tərəfdən, diqqət etmisizsə, su çeşidləri, yaxud qida məhsullarının qiymətləri aşağı-yuxarı bir-birilə eynidir. Maksimum 5 qəpik fərq edər. Lakin belə olmamalıdır. Rəqabətli bazarda qiymətlər bir-birindən kəskin fərqlənir. Yəni, məsələn, mən suyu filankəsdən daha ucuz satdığım üçün müştəri eyni keyfiyyətli məhsulda qiymət fərqinə görə üstün tutur. Ölkəmzidəki bu qiymət eyniliyi əslində qanunsuzluğun göstəricisidir. Bu o deməkdir ki, həmin şirkətlər öz aralarında “kartel müqaviləsi” bağlayıb və qiymətlərin bənzərliyi ilə bağlı razılığa gəliblər.
Yerli məhsullarımızdakı bahalığa gəlincə, bu məsələdə ölkədəki elektrik enerjisi, su və qazdan istifadə qiymətlərinin qeyri-əhali abonentlərinə daha baha qiymətə satılması və digər nüanslar öz təsirini göstərir. Başqa istehsal xərcləri də bu qəbildən hesab oluna bilər”.

Deputat Əli Məsimlinin fikrincə, ölkədə xüsusən də əhalinin daha çox istifadə etdiyi ərzaq və qeyri-ərzaq mallarının qiymətləri artır:
“Bunun təsərrüfat fəaliyyətindən doğan artımı ilə yanaşı, normal rəqabət mühiti olmadığından süni sürətlə artan hissəsi də var. Qiymət artımının hər faizinə görə əhali olduqca 600 milyon manat itirir, bu artım bir faizlə məhdudlaşmadığından, deməli, bu cür süni qiymət artımında əhalinin itkiləri milyard manatlarla ölçülür. Bu isə əhalinin xeyli hissəsinin güzəranına ciddi zərbə vurur. Bunun qarşısını almağın əsas yolu ölkədə azad sahibkarlıq və azad rəqabət münasibətlərini inkişaf etdirməkdir. Belə şəraitdə qiyməti süni surətdə qaldıranlar malını sata bilməyəcək, ya qiyməti aşağı salmalı olacaq, ya da rəqabətdə uduzub sıradan çıxacaqlar. Rəqabət Məcəlləsi tam gücü ilə işə salınmalı, rəqabət qaydalarını pozanlar həmin Məcəllədə nəzərdə tutulan qaydalarla cəzalandırılmalıdır. Hər şeyi xaricdən gətirmək mərəzindən qurtulmaq üçün müqayisəli üstünlük prinsipinə əməl etməklə yerli istehsalın perspektivli sahələrini inkişaf etdirmək lazımdır. İslahatlar yolu ilə elə şərait yaratmaq lazımdır ki, istehsala qoyulan hər manat ticarətə qoyulan hər manatdan daha çox gəlir gətirsin. Onda yerli istehsal geniş şəkildə inkişaf edəcək, dediyimiz rəqabət mühiti isə monopol qiymətlərə yer qoymayacaq, qiymətlər əhalinin əksəriyyətinin alıcılıq qabiliyyətinə uyğun səviyyədə olacaq”.
Qeyd: Material Azərbaycan Respublikasının Medianın İnkişafı Agentliyinin (MEDİA) maliyyə dəstəyi ilə “insan hüquq və azadlıqlarının müdafiəsi, vətəndaşların hüquqi, siyasi mədəniyyət səviyyəsinin yüksəldilməsi, sosial və siyasi fəallığının artırılması” istiqaməti üzrə hazırlanıb.

Müəllif: Fidan Məmmədova