Uşaqlığımızın itirilmiş oyunları Şahanə Müşfiq yazır

Şahanə MÜŞFİQ

Uşaqlıq dediyimiz dövr hər bir insanın həyatında iz buraxan ən həssas, rəngarəng, təsirli və qayğısız illərdir. Şübhəsiz, çoxumuz uşaqlığımızı yada salanda ilk növbədə oyunlarımızı xatırlayırıq. Çünki uşaqlıq oyunla ölçülür, oyunla rənglənir, oyunla böyüyür. Həyət-baca, dost-tanış, küçənin səsi, "yeddi şüşə", "ortadaqaldı", "mərc oyunları", "gizlənqaç", "uzundərə", "rezin" - bütün bunlar nəsillərin yaddaşına həkk olunan, hər xatırlayanda üzümüzü güldürən, bizə nostalji hisslər yaşadan xatirələrimizdir. O xatirələr ki, biz sadəcə əyləndiyimizi düşünərkən, sən demə, həm də dostluğu, yoldaşlığı, bölüşməyi, köməyi, dünyanı başa düşməyi, ünsiyyət qurmağı, risklə hesablaşmağı və birgə yaşamağı öyrənirmişik. Bu oyunlar azadlıqla, bəzən təhlükə ilə, amma eyni zamanda kollektiv təcrübə ilə qarışırdı.

Təəssüf ki, zaman dəyişdikcə, texnologiyalar həyatımıza daxil olduqca uşaqların oyun aləmi də dəyişdi. Dünənin həyət oyunları bu gün telefon ekranına, kompüter monitoruna, sosial şəbəkə səhifələrinə köçdü. Söhbət bundan gedir: uşaqlığımızın itirilmiş oyunlarından, yəni keçmişlə bu gün arasında qırılan körpüdən.

lll

Yaxın keçmişimizdə uşaqların oyunu əsasən küçə və həyət mədəniyyəti ilə bağlı idi. Yəni oyun kollektiv idi, birlik üzərində qurulurdu. Böyüklər işdə olanda uşaqlar həyəti kiçik bir dövlətə çevirirdilər. Orada qaydalar, liderlər, şərtlər vardı. Hər kəsin bir rolu, bir məsuliyyəti vardı. Biri top gətirirdi, digəri rezin, üçüncüsü gizlənmək üçün uyğun yerlər tapırdı. Ya da hamı birlikdə yeddi dənə hamar, uyğun formaya malik şüşələr axtarırdı. Beləcə, uşaqların dünyası çox vaxt böyüklərin müdaxiləsindən kənarda, öz qanunları ilə qurulurdu.

"Klassik" oyunlardan "gizlənqaç", "yeddi şüşə", "beşdaş", "çilingağac" kimi oyunlar təkcə əyləncə deyildi. Onlar bizə komanda ruhunu, hiylə qurmağı, qərar qəbul etməyi, sürət və çeviklik qazanmağı öyrədirdi. Qışda qarın üstündə "kartof oyunu"ndan tutmuş, yayda futbol topunun dalınca qaçmağa qədər hər şey bir məktəb idi.

Həmin oyunların əsas üstünlüklərindən biri də sosial münasibətləri gücləndirmək idi. Uşaqlar məhəllədə bir-birinə möhkəm bağlanırdılar. Həyət dostluğu çox vaxt məktəb dostluğundan da güclü olurdu. Birlikdə yıxılır, birlikdə qalxır, birlikdə sevinirdilər. Bu, gələcəkdə insanların ünsiyyət bacarığına, kollektivdə işləmək vərdişlərinə böyük təsir edirdi.

Bir də, unutmayaq: o oyunlar fiziki fəallıq tələb edirdi. Saatlarla qaçmaq, tullanmaq, gizlənmək uşağın sağlamlığını möhkəmləndirirdi. Yəni oyunun həm sosial, həm də bioloji faydaları vardı.

Lakin 1990-cı illərin sonundan etibarən yeni reallıq uşaqların həyatına daxil oldu: kompüterlər, daha sonra mobil telefonlar və internet. Oyun artıq ekrandan idarə olunmağa başladı. Küçə oyunları tədricən yoxa çıxdı. Əvvəlcə valideynlər uşaqların evdə "təhlükəsiz" qalmasına sevinirdilər. Amma zaman keçdikcə gördülər ki, "təhlükəsizlik" ünsiyyətin, hərəkətin, dostluğun azalması bahasına başa gəlir.

Bu gün uşaqlar "Minecraft", "Roblox", "PUBG", "Fortnite" kimi oyunlarla böyüyür. Onların da öz qaydaları, öz dünyaları var. Amma əsas fərq ondadır ki, bu oyunların çoxu fiziki deyil, virtualdır. Uşaq evin bir otağında oturaraq "dünya" qurur, amma yan otaqda yaşayan qonşu uşağı tanımır.

Ekran oyunlarının müsbət tərəfi odur ki, bəzən kooperativ iş, strateji düşüncə və texniki bacarıqlar öyrədirlər. Amma əsas fərq ondadır ki, bu bacarıqlar çox vaxt ekrandan asılıdır və real dünya qarşılıqlı əlaqələrini tam əvəz edə bilmir.

Psixoloqların müşahidələrinə görə, uzun sürən ekran istifadəsi uşaqlarda sosial izolyasiya hisslərinin, diqqət dağınıqlığının və bəzi hallarda anksiyete əlamətlərinin artımı ilə bağlıdır. Həmçinin, fiziki aktivliyin azalması uşaq sağlamlığına, görmə, duruş, piylənmə riskinə təsir edir.

Oyunların dəyişməsi ilə ünsiyyət forması da dəyişdi. Əgər keçmişdə uşaqlar bir-birinə baxaraq danışır, mübahisə edir, barışır, gülürdüsə, indi ünsiyyət klaviatura və ekran arxasında gizlənib. Bu isə emosional zəiflik, sosial adaptasiya problemləri yaradır. Müasir psixoloqlar deyirlər ki, son illərdə uşaqlarda ünsiyyət bacarıqlarının zəifləməsi, sosial təşviş hallarının artması məhz oyun mədəniyyətinin dəyişməsi ilə bağlıdır.

Bundan əlavə, hərəkətsiz oyunlar sağlamlıq üçün də risk yaradır. Çox vaxt ekrana bağlı qalmaq görmə zəifliyi, bel və boyun problemləri, hətta obezite kimi xəstəliklərin artmasına səbəb olur.

Həmçinin, keçmişin oyunları uşaqlardan təxəyyül tələb edirdi. "Mərc oyununda" xəzinə tapan uşaq onu uydururdu, gizlənqaçda tapılan yer təxəyyülün məhsulu idi. Amma virtual oyunlar çox vaxt hazır şablon üzərində qurulub. Uşağa sadəcə əmrləri yerinə yetirmək qalır. Bu isə yaradıcılığı zəiflədir.

Uşaqların rəngarəng dünyasından hər zaman qidalanan ədəbiyyat da bu mövzudan yan keçməyib. Məsələn, Çingiz Aytmatovun "Ağ gəmi" əsərində uşağın təxəyyülü, təbiətlə dialoqu və oyun ilə gerçək dünya arasında qura biləcəyi körpü təsvir olunur. Bu tip ədəbiyyat uşaqlığın alt şüurunun zənginliyini xatırladır və bildirir ki, oyun yalnız əyləncə deyil, o, əslində, dünyanı qavrama üsuludur. Xalq yazıçısı Anarın nəsrində də uşaqlıq xatirələri, məhəllə oyunlarının təsviri çox vaxt insana məkan və icma hissini xatırladır. Qərb ədəbiyyatında Mark Tvenin "Tom Soyerin macəraları" və Ekzüperinin "Balaca şahzadə" kimi əsərlər də oyun, qavrayış və böyümə mövzularını klassik şəkildə göstərir.

Əlbəttə, keçmiş oyunların da öz çətinlikləri vardı. Küçədə oyun bəzən təhlükəli olurdu, uşaqlar nəzarətsiz qalır, zədələnə bilirdilər. Bəzən kobudluq, dalaşma, risk də olurdu. Ya da uşaqların səs-küyü hansısa yaşlı, xəstə insanları narahat edə bilirdi. Amma bütün bunlara baxmayaraq, o oyunların sosial bağlayıcı gücü müasir fərdi oyunlardan qat-qat artıq idi.

Bugünkü valideynlərin qarşısında çətin sual dayanır: uşaqları texnologiyadan ayırmaq olarmı? Əslində yox. Çünki texnologiya artıq həyatın ayrılmaz hissəsidir. Amma mümkündür ki, balanslı yanaşma tapılsın. Məsələn, uşaqlar gündə müəyyən vaxtı həyət oyunlarına, idmana, kollektiv əyləncəyə ayıra bilər, kiçik bir vaxt da kompüter oyunlarına sərf oluna bilər. Ümumiyyətlə, hər şey kimi burada da balans axtarmaq vacibdir: nəzarətlə azadlıq arasındakı incə xətti müəyyənləşdirmək, uşağa yaşına uyğun risklər yaşamağa imkan vermək böyümənin önəmli hissəsidir. Məktəblərdə "ənənəvi oyun günləri" təşkil olunsa, uşaqlar həm tarix, həm də sosial bacarıq öyrənə bilər.

Şəhərlərin quruluşu da oyun mədəniyyətinə təsir edir. Yeni şəhərsalma layihələri, təhlükəsizlik qaydaları və avtomobil sıxlığı həyət və küçə mədəniyyətini məhdudlaşdırıb. Uşaqların oynaya biləcəyi geniş, təhlükəsiz və əlçatan məkanların azalması, təbii oyun ərazilərinin betonlaşdırılması da bu prosesin vacib elementidir. Şəhər planlaşdırmasında uşaqlar üçün açıq, təbiətə çıxışlı yerlərin saxlanması gələcəyin cəmiyyətinin sosial sağlamlığı üçün önəmlidir.

Bəzi müasir təşəbbüslər artıq buna cəhd edir. Məsələn, şəhər parklarında uşaqlar üçün qədim oyun meydançaları qurulur, yay düşərgələrində bəzi ənənəvi oyunlar yenidən öyrədilir. Bunlar çox kiçik addımlar olsa da, unudulmuş oyunların xatırlanmasına kömək edir.

Uşaqlığın itirilmiş oyunları haqqında danışmaq həm nostalji, həm də sosial məsələdir. Biz keçmişi ideallaşdırmamalıyıq, amma bu günün reallığında uşaq oyunlarının dəyişməsi cəmiyyət üçün ciddi suallar doğurur. Əgər uşaqlar bir-biri ilə oynamağı, bir-birinə güvənməyi, komanda halında işləməyi öyrənməsələr, gələcəyin böyükləri də tənhalıqla üz-üzə qalacaqlar.

Uşaqlığın oyunları tamamilə yox olmur, onlar dəyişir. Texnologiya yeni imkanlar yaradır, lakin real məkanların və üz-üzə ünsiyyətin əhəmiyyəti azalırsa, biz cəmiyyət olaraq uzun müddətli nəticələri düşünməliyik. Ədəbiyyat bizə xatırladır ki, oyun insanın dünyanı qavrama və formasını müəyyən edən əsas elementdir. Keçmişin küçə oyunları ilə bu günün ekran oyunları arasında sağlam bir tarazlıq qurmaq mümkündür, sadəcə buna diqqət və iradə lazımdır. Uşaqlığın itirilmiş oyunlarını "geri qaytarmaq" deyil, uşaqlar üçün həm ənənəni, həm də müasirliyi ehtiva edən zəngin bir oyun dünyası yaratmaq məsuliyyətidir.

Uşaq oyunları sadəcə vaxt keçirmək vasitəsi deyil, onlar gələcəyin cəmiyyətini formalaşdırır. Keçmişin həyət oyunları ilə bu günün ekran oyunları arasında qırılan körpünü bərpa etmək, heç olmasa, tarazlıq yaratmaq bizim üzərimizə düşən bir vəzifədir. Çünki hər bir uşağın həyatı oyunla başlayır, oyunla formalaşır və oyunla yadda qalır.