Yeni dünya da köhnə dünya və ya biz həmişə haqlıyıq?

Molla ilə mübahisə edə bilərsən, amma məsciddən üz döndərməməlisən...

Bu yaxınlarda bəzi qanunvericilərimiz daha bir "avroisterika hücumu" ilə üzləşdilər: etiraf edim ki, böyük siyasi intriqaların həvəskarları olan avropalı deputatların Brüsseldə və ya Strasburqda daha nə qərar verdiyini hələ də başa düşmürəm. Lakin deputatlarımızın sözlərindən məlum oldu ki, avropalılar necə deyərlər, müəyyən hüquq və azadlıqlar sahəsindəki vəziyyətdən o qədər də məmnun deyillər. Məsələn, onlar ölkəmizdəki yaradıcı və akademik hüquq və azadlıqların vəziyyətindən qətiyyən razı deyillər.

Əslində biz bu "Avrohücumları" ilə tez-tez qarşılaşırıq. Hər dəfə deputatlarımıza deməliyəm: dostlar, cənablar, səbirli olun. Hər xırda şeyə görə əsəbiləşmək olmaz. Bəlkə də Avropa Parlamentinin üzvlərinin tənqidində bir həqiqət var, bəlkə də akademik və yaradıcılıq azadlığı baxımından kifayət qədər yetərli deyilik.

Beləliklə, inanın mənə, necə deyərlər, Avropa və avropalılar yenə də bizim üçün faydalı olacaqlar. Bir neçə il əvvəl bəzi həmkarlarım Avropanın və hətta bütün Qərbin "dövrünün" bitdiyini, artıq keçmişdə qaldığını iddia edirdilər. Amma sonra məlum oldu ki, cənab Putin heç də "Azərbaycanın və azərbaycanlıların dostu" deyil və biz qardaş Türkiyənin, Avropanın və ABŞ-ın mövcudluğuna görə taleyə şükür etməliyik. İndi biz hətta Zəngəzur layihəmizi "Tramp yolu" adlandırırıq və bu, haqlı olaraq belədir, çünki bu yolla daha bir böyük regional layihəni həyata keçirə biləcəyimizə ümid var.

Biz daim vurğulayırıq ki, Kremlə və Prezident Putinə dərhal atəş açmaq yaxşı fikir deyil. Türkiyənin mərhum Prezidenti Süleyman Dəmirəl həmişə siyasətin səbr tələb etdiyini deyirdi. Üstəlik, demək olar ki, hər kəs indi özünü mərhum riyaziyyatçı Lütfi-Zadənin "qeyri-səlis məntiqi" üzrə mütəxəssis hesab edir, baxmayaraq ki, mən düz beş il müxtəlif riyazi fənləri öyrənməyə sərf etmişəm və riyazi məntiqin və hətta fəlsəfi məntiqin nə olduğunu bilmişəm. Amma hər dəfə Lütfi-Zadənin nəzəriyyəsi mövzusu ortaya çıxanda etiraf edirəm ki, mən bunu bilmirəm. Əgər kimsə həqiqətən də aydın və ya qeyri-səlis məntiq kimi sözlərlə özünü göstərmək istəyirsə, Allah xatirinə, şəxsən mən bu məsələdə sizə mane olmayacağam. Amma yenə də, heç olmasa bu əsas şeyi, yəni Lütfi-Zadənin nəzəriyyəsindən çıxan nəticəni nəzərə alın: həyatda, o cümlədən siyasətdə qara və ağdan başqa "rənglər" də var; hər kəsi dost və düşmənə bölməyin mənası yoxdur...

Akademik və yaradıcı azadlıqların vəziyyətinə gəldikdə isə, bunu hətta siyasi jurnalist kimi deyil, sadə, adi bir vətəndaş kimi izah etməyə çalışacağam.

Bunu demək gülüncdür, amma biz də razıyıq: Yer kürəsinin fırlandığını və ya Kainatda bizim Kainatdan, Ana Yerdən başqa başqa dünyaların olduğunu iddia edən alimləri yandırmırıq. Orta əsr Avropasında İnkvizisiya bu cür "bidət" nəzəriyyələrinə görə insanları məhv edirdi.

Bəli, artıq Sovet dövründə olduğu kimi, kvant mexanikası dərsliyinin ön sözündə Leninin əsərlərindən sitat gətirməyi tələb etmirik. Allaha şükür ki, bütün bunlar keçmişdə qalıb. Amma akademik hüquqlarla bağlı problemlərimizin olmadığını iddia etmək hələ də çox çətindir: qəribədir ki, dəqiq elmlər özlərini ideoloji buxovlardan azad ediblər, bunu humanitar elmlər, xüsusən də incəsənət və ədəbiyyat haqqında demək olmaz. Əslində burada problemlər var, çox ciddi problemlər də var.

Mümkün olduqda, ümumiyyətlə ədəbiyyat, kino və incəsənət xadimlərimizin işlərini izləməyə çalışırıq: axı hamımız oxucu, tamaşaçı və ya dinləyiciyik. Gənc rejissorlarımızdan birinin bir dəfə dediyi kimi: “Əgər onlar bizə sadə sevgi səhnələrini çəkməyə belə icazə vermirlərsə, burada hansı kinodan danışa bilərik?!”

Xahiş edirəm sözlərimdən tələsik, səhv nəticələr çıxarmayın: hətta gəncliyimdə belə erotik səhnələrə heyran deyildim və indi 60-dan çox yaşım var. Sadəcə gənc, peşəkar rejissorun sözlərini sitat gətirirəm. Bəlkə də onun fikrini dinləməlisiniz?

Çox adi bir izləyici və oxucu kimi mənə elə gəlir ki, təəssüf ki, bir çox şeyi təbliğat alətinə çevirmişik: amma ciddi kino heç də təbliğat deyil, ciddi ədəbiyyat da heç təbliğat deyil.

Böyük Fellini filmlərini İtaliyanı tanıtmaq üçün çəkirdi? Güneyli həmvətənimiz, ən böyük rejissor Cəfər Pənahi filmlərini müasir İranı və ya onun hakimiyyətini tanıtmaq üçün çəkir?

Bir neçə il əvvəl sosial və mədəni həyatımızda bir növ travma yaşadım. Razılaşacaqsınız ki, "Əli və Nino" əla romandır, amma reklam deyil: bu möhtəşəm romanın müəllifi məlum deyil, amma müəllifin məqsədi hansısa reklam deyildi. Xeyr, bu adam oxuyub düşünməyimiz üçün sevgi, Şərq və Avropa mədəniyyətləri haqqında gözəl bir roman yazıb. O vaxtlar sadə bir jurnalist və oxucu kimi bu barədə bir neçə dəfə yazmışdım. Amma təəssüf ki, indi sadəcə bir şey istəyirəm: gənc mütəxəssislərimizi - rejissorları, yazıçıları və digərlərini dinləyin. İnanın mənə, onların arasında müasir incəsənəti başa düşən çoxlu istedadlı insanlar var...

Xalqımıza demokratik dəyərləri nə qədər tez aşılamağa başlasaq, hamımız üçün bir o qədər yaxşı olar. 1990-cı illərdə keçmiş yüksək vəzifəli bir məmur mənə oxumaq üçün demokratiya haqqında bir kitab vermişdi. Əlbəttə, oxudum, amma ətrafda sitatlar, tarixi faktlar və məşhur faktlar var: Fales bunu deyib, Demokrit bunu edib, Perikl isə bunu yaradıb. Hətta o vaxtlar yazmışdım: "Müəllim, biz bütün bunları sənsiz də bilirik. Yüksək vəzifəli bir məmur kimi mənə de ki, demokratiya üçün konkret nə etmisən? Hansı qanun və ya düzəliş təklif etmisən, hansı sənədi təsdiqləmisən? Və bəlkə də, heç olmasa ara-sıra böyük Mirzə Cəlilin müasir simaları, yəni müasir Xudayarbəylər, bədbəxt Məmmədhəsənlər haqqında yazmalısan...".

Əgər oxşar bir şey qonşu Gürcüstanda baş verməsəydi, bütün bu məsələlərə toxunmazdıq: bəli, bir vaxtlar regionumuzun ən qərbyönlü dövləti olan Gürcüstanda. Bu yaxınlarda Brüsseldə Gürcüstanın Aİ-yə inteqrasiyası ilə bağlı daha bir debat keçirildi. Debata münasibət bildirən Gürcüstan Parlamentinin spikeri bildirib ki, Avropa müzakirə əvəzinə, faktlar əvəzinə hörmətsizlik, yalan və məsuliyyət əvəzinə sadəcə sivil üstünlük görür. Spiker həmçinin qeyd edib ki, bu, artıq gürcülərin birgə dəstəklədiyi Avropa deyil...

Hazırkı Gürcüstan hakimiyyətinin siyasi ritorikasının təsirli olduğunu inkar etmək olmaz: sadəlövh insanlar həmişə Avropa paytaxtı ilə Tiflis arasındakı qarşıdurmanın əsl mahiyyətini anlamırlar.

Qonşu ölkənin hakimiyyət orqanları özləri daim əks-sualdan yayınırlar: deyək ki, bugünkü Avropa artıq əvvəlki kimi deyil, gürcülərin guya bir vaxtlar "qurduğu" köhnə Avropadır? Bəs Gürcüstanın özü necədir? Onu əvvəlki kimi - qərbyönlü, demokratik və korrupsiyasız hesab etmək olarmı?

Həqiqətən də, Avropalı müxaliflər tam əksini deyirlər: Brüssel keçmiş Prezident Mixail Saakaşvilinin azadlığa buraxılmasını tələb edir, lakin Gürcüstan hakimiyyəti buna məhəl qoymur, çünki Saakaşvili praktik olaraq Rusiya Prezidentinin şəxsi düşmənidir - Avropa siyasətçiləri məhz bunu iddia edirlər.

Brüssel "boz kardinal" cənab Bidzina İvanişvilinin "Kreml agenti" olduğunu iddia edir və ona qarşı daha sərt sanksiyaların tətbiq olunmasına çağırır. Lakin Gürcüstan hakimiyyəti "susmaq andını" davam etdirir...

Əlbəttə ki, Avropa, yəni “Köhnə dünya” artıq qabaqcıl texnologiyaların və iqtisadi innovasiyaların yeganə qlobal mərkəzi deyil. Xeyr, bu sahədə Çin, Yaponiya və Cənubi Koreya kimi Uzaq Şərq iqtisadi nəhəngləri də onlara dəstək verirlər. Lakin Avropa hələ də müasir demokratik sivilizasiyanın mərkəzi olaraq qalır.

Əlbəttə ki, Avropada bütün siyasətçilər vahid standartın modeli deyil: onun təsisatları həmçinin çoxlu sayda radikal və qısqanc avrosentristlərin olduğu ən müxtəlif əqidələrin siyasi vektorlarını təmsil edir. Amma hansısa Avropa siyasətçisi, hansısa Avropa qurumu nəsə deyən kimi dərhal anti-Avropa isteriyası başlayır: siyasətçilər Avropa filosoflarının, politoloqlarının, hətta sosioloqlarının əsərlərindən bəzi “sitatlar” gətirməyə başlayırlar: deyirlər, baxın, hətta Avropa nizamını tənqid edirlər.

Hər dəfə qeyd etməliyəm ki, dostlar, hamımız bunu bilirik. Üstəlik, bizə demokratiyanın, hətta tərəqqinin tərəfdarı olan bir neçə klassik filosofu da göstərin. Xeyr, onlar demək olar ki, həmişə əsasən aristokratik, elitist tiplər, ümumiyyətlə pessimistlər, fərdiyyətçilər, azadlıq, hüquq, millətlər və ya cəmiyyətlər kimi anlayışları tənqid edənlər olublar və indi də belədirlər. Yenə də "vahid Avropa" dünən və ya bu günün ideyası deyil: Kant bu barədə yazırdı və hətta böyük Napoleon özü də bunun üçün səy göstərirdi.

“Avropanın daha bir tənəzzülü”ndən danışmağa başlayanda tələsik hərəkət etmirik ki? Axı, hər şey heç də bəzi Avropa ziyalıları - pessimistlər, yeni pessimizm fəlsəfəsinin nümayəndələri tərəfindən təsvir edildiyi kimi deyil. Üstəlik, böhran olmadan inkişaf yoxdur; böhranlar bir qayda olaraq, yeni inkişafın xəbərçisidir. Üstəlik, biz, azərbaycanlıların çox məşhur bir deyimi var: molla ilə mübahisə edə bilərsən, amma məsciddən üz döndərməməlisən...

Müəllif: Hüseynbala Səlimov

Mənbə: "Zerkalo.az"