Yeni geosiyasi reallıqlar və sülh prosesinin perspektivləri

Məşhur Məmmədov
Milli Məclisin deputatı
Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin “Əl-Ərəbiyyə” telekanalına verdiyi müsahibə təkcə ölkəmizin regional siyasətinə deyil, həm də beynəlxalq münasibətlər sisteminə dair mühüm məqamları üzə çıxardı. Dövlət başçısının açıqlamaları göstərir ki, artıq Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsi tarixə qovuşub, bölgədə yeni geosiyasi reallıq formalaşıb və bu reallıq yalnız Azərbaycan tərəfindən müəyyənləşdirilib.
Prezident İlham Əliyev xatırlatdı ki, Azərbaycan uzun illər Ermənistanın işğal siyasətinin qurbanı olub. 1990-cı illərin əvvəllərində ölkəmizin 20 faizə yaxın ərazisi işğal edildi, bir milyondan çox soydaşımız qaçqın və məcburi köçkünə çevrildi. Bu, o dövrün beynəlxalq miqyasda ən ağır humanitar böhranlarından biri idi.
Birinci Qarabağ müharibəsindən sonra 26 il davam edən danışıqlar prosesi isə nəticəsiz qaldı. Beynəlxalq vasitəçilərin ədalətsiz və qeyri-obyektiv yanaşması Ermənistanın işğalçı siyasətini möhkəmləndirdi, Azərbaycanın haqlı mövqeyi isə kölgədə qaldı. 44 günlük Vətən müharibəsi tarixi ədalətin bərpası oldu. 2020-ci ildə Azərbaycan Ordusunun qəhrəmanlığı və xalqımızın birliyi nəticəsində 44 günlük Vətən müharibəsi baş verdi. Prezident İlham Əliyevin vurğuladığı kimi, bu savaş Azərbaycan üçün təkcə torpaqların azadlığı deyil, həm də beynəlxalq hüququn və milli ləyaqətin bərpası idi. Məhz həmin qələbə Ermənistanı sülh danışıqlarına məcbur etdi. Bundan sonra prosesin təşəbbüskarı məhz Azərbaycan oldu. Rəsmi Bakı sülh sazişi layihəsini təqdim etdi və real siyasi iradə ortaya qoydu.
Dövlət başçısının müsahibəsində ən diqqətçəkən məqamlardan biri də avqustun 8-də Vaşinqtonda paraflanmış sənədin mahiyyətinə dair açıqlamaları idi. Prezident İlham Əliyev bildirdi ki, ABŞ Prezidenti Donald Trampın iştirakı ilə imzalanan sənəd əslində müharibənin sonu deməkdir. Bu, artıq qarşıdurmanın bitdiyini və yeni dövrün başlandığını təsdiqləyir.
Əlbəttə, sülh sazişinin formal imzalanması Ermənistan konstitusiyasında dəyişikliklə bağlıdır. Ermənistan hələ də öz əsas qanununda Azərbaycanın ərazi bütövlüyünü şübhə altına alan müddəanı saxlayır. Bu, sülhün qarşısındakı son hüquqi maneədir. Ölkə rəhbəri vurğuladı ki, Vaşinqtonda imzalanan sənəd hər iki tərəfin bir-birinin ərazi bütövlüyünü tanıması və gələcək təmasların beynəlxalq hüququn bu fundamental prinsipi əsasında qurulmasını təmin edir. Əgər Ermənistan və ya Azərbaycan ərazi bütövlüyünü tanımaqdan imtina edərsə, bu, qarşı tərəfin də tanımaqdan imtina etməsi ilə nəticələnəcək. Bu baxımdan, Vaşinqton razılaşması iki dövlət arasında strateji əhəmiyyətə malikdir və yalnız hazırkı hökumətə aid deyil.
Cənab Prezident xatırlatdı ki, Azərbaycan tərəfindən irəli sürülmüş şərtlərdən biri Minsk qrupunun ləğvi olmuşdur. Minsk qrupu 1992-ci ildə ATƏM tərəfindən Qarabağ münaqişəsinin həlli üçün yaradılmışdı. Ermənistan rəsmi şəkildə Qarabağı Azərbaycanın tərkibi kimi tanıdıqda və münaqişənin başa çatdığını bildirdikdə, qrupun hüquqi mövcudluğu artıq absurddur. Proses Prezident Trampın iştirakı ilə ATƏT-ə məktub vasitəsilə rəsmiləşdirildi və bu, Minsk qrupunun fəaliyyətinin artıq hüquqi süquta uğradığını təsdiqləyir.
Köçürülmə və “Böyük Qayıdış” proqramı ilə bağlı suala dövlətimizin başçısı cavab olaraq bildirdi ki, Birinci Qarabağ müharibəsi zamanı erməni məcburi köçkünü olmamışdır, çünki Azərbaycan işğalçı tərəf deyildi. Azərbaycan məcburi köçkünlər üçün işğal dövründə də köçürülmə proqramlarını həyata keçirmişdir. Prezident seçildiyi ilk gündən çadır düşərgələrinin ləğvi prosesinə start verildi və bu iş 2007-ci ildə tamamlandı. Hazırda “Böyük Qayıdış” Proqramı çərçivəsində azad olunmuş ərazilərdə 50 mindən artıq insan məskunlaşdırılmışdır və proses davam edir.
Ermənistanın mina basdırması və bərpa işlərinə diqqət ayıran ölkə rəhbəri qeyd etdi ki, Ermənistan işğal altındakı ərazilərə bir milyondan çox mina basdırmışdı. 2020-ci ilin noyabrından bu günədək təxminən 400 nəfər mina qurbanı olmuş, 70-dən çox insan həlak olmuş və qalanları ağır yaralanmışdır. Bu səbəbdən genişmiqyaslı bərpa işlərinə təhlükəsizlik təmin edilmədən başlamaq mümkün deyil.
Qarabağda infrastruktur tamamilə məhv edilmişdir – şəhər və kəndlər yerlə-yeksan olmuş, kanalizasiya, su təchizatı, elektrik xətləri, dəmir yolları və magistral yollar dağıdılmışdır. İlk illərdə vəsaitin böyük hissəsi məhz infrastrukturun bərpasına sərf edilmişdir. Hazırda isə yaşayış layihələrinə fokuslanmışıq və keçmiş məcburi köçkünlər üçün normal həyat və iş yerləri təmin edilir.
Zəngəzur dəhlizi ilə bağlı cavab da diqqətçəkici idi: “Azərbaycanın iki yerə bölünməsi sovet dövründə baş vermişdir. 1917-ci ildə Rusiya imperiyasının süqutundan sonra Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti yaranmış, lakin 1920-ci ilin aprelində Rusiyanın ordusu ölkəni işğal etmişdir. Nəticədə Zəngəzur (Qərbi Zəngəzur) Ermənistana verilmiş, Azərbaycan isə əsas hissə və Naxçıvan olmaqla iki yerə bölünmüşdür. Sovet dövründə sərhəd məsələsi problem deyildi, lakin Ermənistanın təcavüzü ilə əlaqələr kəsilmişdir. İkinci Qarabağ müharibəsi Azərbaycan üçün qələbə ilə başa çatdıqdan sonra Naxçıvana gedən yollar zorla ələ keçirilə bilərdi. Lakin Azərbaycan bu yolu zorla ələ keçirmədi, əksinə, Ermənistan tərəfinə bildirdi ki, Naxçıvanla əlaqəni kəsmək mümkün deyil. Son beş il ərzində bu əlaqə xətləri üzrə danışıqlar aparılmış, magistral yol və dəmir yolu layihələrinin gələn il tamamlanacağı gözlənilir”.
Zəngəzur dəhlizinin əhəmiyyəti və təhlükəsizlik məsələlərindən bəhs edən Prezidentimiz bildirdi ki, Zəngəzur dəhlizi fəaliyyətə başlamalı və təhlükəsiz olmalıdır. Beynəlxalq təhlükəsizlik zəmanətləri təmin edilməlidir, çünki yalnız Ermənistanın verdiyi zəmanətlər kifayət deyil. Tramp administrasiyasının vasitəçiliyi nəticəsində TRIPP (“Trampın Beynəlxalq Sülh və Rifah Marşrutu”) yaranmışdır. Dəmir yolunun tikintisi cəmi 42 kilometr məsafəni əhatə edir və Azərbaycan təcrübəsi ilə bir il ərzində tamamlanacaq, Ermənistan üçün isə bir neçə il tələb oluna bilər.
Bizim üçün əsas odur ki, yol tikilsin və beynəlxalq təhlükəsizlik zəmanətləri olsun. Bəli, bu, amerikalı investorlar tərəfindən həyata keçirilə bilər. Əslində, bizim üçün bu, vacib deyil. Başqa sözlə desək, azərbaycanlılar Naxçıvandan ölkənin əsas hissəsinə və geri səyahət edərkən narahatlıq hiss etməməlidirlər. Uzunmüddətli mübarizəni və düşmənçiliyi nəzərə alaraq, təhlükəsizlikdən narahat olmamalıdırlar. Düşünürəm ki, layihənin həyata keçirilməsi çox yaxındır və indi iş Ermənistanın üzərinə düşür. Bir daha demək istəyirəm ki, Azərbaycanın iki hissəsini birləşdirən bütün infrastruktur bizim ərazimizdə artıq yaradılır. Amma bu, yalnız Azərbaycanın iki hissəsinin birləşdirilməsi demək deyil, bu, yeni nəqliyyat xəttini çəkmək deməkdir.
Bu gün Orta Dəhlizin bir qolu - Asiyadan Xəzər dənizi üzərindən gedən yol Azərbaycandan Gürcüstana, Türkiyəyə və sonra Avropaya, həmçinin Gürcüstan limanlarına çıxır. Bu, Asiyanı Avropaya Azərbaycanın ərazisindən birləşdirən yeganə yoldur. Zəngəzur dəhlizi və ya TRIPP isə alternativ yaradacaq.
İkinci dəhliz Ermənistan ərazisindən keçəcək. Bu isə Ermənistan üçün faydalıdır. Prezident İlham Əliyev bu mesajı erməni həmkarlarına çatdırmağa çalışmışdı ki, nəticədə onlar tranzit ölkəyə çevriləcəklər. Potensialı varsa, hər bir ölkə tranzit ölkəyə çevrilməyə çalışır. Məsələn, biz tranzit ölkə olmaq istəyirik. İstəyirik ki, Şərqdən Qərbə, Şimaldan Cənuba dəhlizlər Azərbaycandan keçsin. Ermənistan isə işğal səbəbindən bu imkanlardan məhrum olmuşdu. Ölkədən keçən tranzit yoxdur. Zəngəzur dəhlizi sayəsində Ermənistan nəqliyyatdan tranzit haqqı əldə edəcək. Prezident əminliyini bildirdi ki, Azərbaycanın ərazisi vasitəsilə Asiyadan Avropaya daşınan yüklərin həcminin hər il artdığını nəzərə alsaq, Zəngəzur dəhlizi qitələri birləşdirən vacib nəqliyyat əlaqəsi olacaq.
Müsahibədə dövlət başçısı xüsusi olaraq qeyd etdi ki, Azərbaycan artıq həm regional, həm də beynəlxalq səviyyədə sülhün və əməkdaşlığın əsas təşəbbüskarına çevrilib. Azərbaycanın təklifləri əsasında formalaşan sülh gündəliyi yalnız Ermənistanla münasibətlərin normallaşmasına deyil, bütövlükdə Cənubi Qafqazın inkişafına xidmət edir. Vaşinqtonda imzalanmış sənəd 30 ildən çox davam edən müharibənin sonunu qoymaqla yanaşı, həm də Mərkəzi Asiya və Yaxın Şərq üçün yeni imkanlar açır. Bu isə Azərbaycanın artan geosiyasi rolunun bariz göstəricisidir.
Cənab İlham Əliyevin müsahibəsində önə çıxan mühüm məqamlardan biri də beynəlxalq ictimaiyyətin Azərbaycanın mövqeyinə artan dəstəyidir. ABŞ-ın vasitəçiliyi ilə əldə edilən razılaşma əslində Azərbaycanın illərdir müdafiə etdiyi haqlı mövqeyin təsdiqi oldu. Bu fakt bir daha sübut edir ki, güclü dövlət, güclü ordu və prinsipial diplomatiya olmadan beynəlxalq hüququn bərpası mümkün deyil.
Prezident İlham Əliyevin “Əl-Ərəbiyyə” telekanalına müsahibəsi həm Azərbaycanın keçdiyi çətin tarixi yolun xatırladılması, həm də gələcəyə dair aydın mesajların verilməsi baxımından mühüm əhəmiyyət daşıyır. Bu müsahibə bir daha göstərdi ki, Azərbaycan artıq regionda sülh və əməkdaşlıq gündəliyini diktə edən aparıcı dövlətdir; Ermənistan yalnız Azərbaycanın müəyyən etdiyi şərtlər çərçivəsində sülhə nail ola bilər və Cənubi Qafqazda yaranmış yeni reallıqlar daha geniş coğrafiyada – Mərkəzi Asiya və Yaxın Şərqdə də əməkdaşlıq üçün imkanlar açır. Hesab edirəm ki, Prezident İlham Əliyevin qətiyyətli siyasəti nəticəsində Azərbaycan yalnız ərazi bütövlüyünü bərpa etmədi, həm də regionda ədalət, inkişaf və təhlükəsizliyin əsas təminatçısına çevrildi.