Artıq sərnişin çəkisi təyyarənin qəzaya uğramasına səbəb ola bilərmi?

...2024-cü ildə Finnair, Korean Air və Air New Zealand könüllülərdən tərəzinin üzərinə çıxmalarını istədilər və bu, müzakirə dalğasına səbəb oldu.

Artıq sərnişin çəkisi həqiqətən qəzaya səbəb ola bilərmi?

SİA-nın məlumatına görə, Rambler, elmi və aviasiya məlumatlarına əsaslanaraq, çəkinin uçuş təhlükəsizliyinə, yanacaq qənaətinə və ətraf mühitə necə təsir etdiyini izah edir.

Təhlükəsizlik...

Təyyarə mürəkkəb bir sistemdir və burada hər kiloqram uçuşa təsir göstərir. Hər bir təyyarənin təhlükəsiz uçuş və enişini təmin etmək üçün istehsalçı tərəfindən müəyyən edilmiş maksimum uçuş çəkisi (MTOW) var.

Çəki səhv hesablanarsa, təyyarə idarəetməni itirə və təyinat yerinə çata bilməz.

ABŞ Federal Aviasiya Administrasiyasının (FAA) məlumatına görə, çəki səhv hesablamaları kiçik təyyarələrdəki qəzaların 10-15 faizinə səbəb olur və bu amil böyük sərnişin təyyarələri üçün də aktualdır.

Aviaşirkətlər balansı hesablamaq üçün orta sərnişin çəkilərindən istifadə edirlər, lakin bu məlumatlar köhnəlir. Avropa Aviasiya Təhlükəsizliyi Agentliyi (EASA) bədən çəkilərinin artması səbəbindən 2022-ci ildə standartlarını yeniləyib: Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının proqnozlarına görə, dünya əhalisinin yarısı 2035-ci ilə qədər piylənmə riski altında olacaq.

Məsələn, Finnair, Finlandiya tənzimləyicisi Traficom-un tələbi ilə 2025-2030-cu illər üçün hesablamalarını yeniləmək üçün hər beş ildən bir sərnişin çəkisi məlumatlarını toplayır. Aviasiya Texnologiyaları və Mühəndisliyi Jurnalında (2023) aparılan bir araşdırma göstərib ki, dəqiq çəki məlumatları, xüsusən də yanacağın məhdud olduğu qısa uçuşlarda təyyarə balans səhvlərinin ehtimalını 25 faiz azaldır.

Dəqiq çəki pilotlara artıq çəkinin kritik ola biləcəyi mühərrikin sıradan çıxması kimi fövqəladə hallarda təyyarəni idarə etməyə kömək edir.

Yanacaq iqtisadiyyatı və ətraf mühit...

Yanacaq aviaşirkətlər üçün əsas xərcdir və onların büdcəsinin 30 faizini təşkil edir. Beynəlxalq Hava Nəqliyyatı Assosiasiyasının (IATA) məlumatına görə, sənaye 2024-cü ildə yanacağa təxminən 200 milyard dollar xərcləyib. Təyyarədə olan hər əlavə kiloqram yanacaq sərfiyyatını uçuş saatında 0,03-0,05 faiz artırır.

Əgər orta sərnişin çəkisi iki-üç kiloqram artarsa, bu, hər il milyonlarla litr əlavə yanacaq sərf olunmasına səbəb olacaq. Dəqiq çəki məlumatları aviaşirkətlərə yükləri optimallaşdırmağa, yanacağa qənaət etməyə və karbon qazı tullantılarını azaltmağa imkan verir ki, bu da aviasiyanın qlobal tullantıların iki-üç faizini təşkil edir.

Journal of Air Transport Management (2024) jurnalında dərc olunmuş bir araşdırmada dəqiq çəki məlumatlarının yanacaq optimallaşdırılması yolu ilə 2030-cu ilə qədər CO₂ tullantılarını 5 faiz azaltmağa kömək edəcəyi proqnozlaşdırılır.

Buna görə də, bu, yalnız pula qənaət etməklə yanaşı, həm də iqlim dəyişikliyinə qarşı mübarizəyə töhfə verir və çəki ölçməyi aviasiyanın ətraf mühit məsuliyyətinin bir hissəsinə çevirir.

Çəki necə işləyir?

Çəki proqramları məcburi prosedurlar deyil, əksinə təsadüfi tədqiqatlardır.

2024-cü ildə Finnair Helsinki Hava Limanında könüllü çəki proqramı həyata keçirdi: sərnişinlər əl yükləri ilə tərəziyə çıxdılar və bir işçi onların çəkisini, yaşını, cinsini və bilet sinfini qeyd etdi.

Adlar və sifariş nömrələri qeydə alınmadı və məlumatlar anonim qaldı.

...800-dən çox insan iştirak etdi. 2023-cü ildə Air New Zealand Oklenddə 10.000 sərnişin çəkdi və orta çəkinin 75,6 kq-a (2009-cu ildən bəri 1,1 kq çox), əl yükünün isə 7,6 kq-a çatdığını aşkar etdi. Bu məlumatlar 2024-2029-cu illər üçün hesablamalar üçün əsas təşkil etdi.

EASA bu cür məlumatların hər beş ildən bir yenilənməsini tələb edir. Bütün bu proqramlar könüllüdür və imtina minmə və ya bilet qiymətlərinə təsir etmir.

Aviasiya Psixologiyası və Tətbiqi İnsan Faktorları üzrə aparılan bir araşdırma (2024) sərnişinlərin 70 faizinin anonim proqramlarda iştirak etməyə hazır olduğunu, lakin 20 faizinin psixoloji narahatlıq yaşadığını müəyyən etdi.

Aviaşirkətlər bu narahatlığı minimuma endirməyə çalışır və məlumatların təhlükəsizliyi artırmağa və hətta daha çox rahatlıq üçün oturacaqları tənzimləməyə kömək etdiyini vurğulayırlar.

Buna görə də, orta bədən çəkisi artdıqca, çəki ölçmə standart təcrübəyə çevriləcək. Lakin gələcəkdə texnologiya prosesi sadələşdirə bilər: vizual məlumatlara əsaslanan çəki qiymətləndirməsi üçün oturacaq sensorları və ya alqoritmlər artıq müzakirə olunur, lakin hələ tətbiq olunmur.

Əli Babayev