Avropanın “Dron divarı” RAKURS

Avropa İttifaqı ölkələri öz hava məkanlarında naməlum pilotsuz uçuş aparatlarının (PUA) görünməsindən ciddi narahatdırlar. Oktyabrın 1-də Danimarkanın paytaxtı Kopenhagendə Aİ dövlət başçılarının qeyri-rəsmi sammiti öz işinə başlayıb və Avropa Komissiyasının (AK) sədri Ursula fon der Leyenin təklif etdiyi və “Dron divarı” adlı genişmiqyaslı layihə müzakirə olunacağı gözlənilir. Tərtibatçıların fikrincə, layihə “Aİ-ni Rusiya İHA-dan qorumaq” üçün nəzərdə tutulub. Rusiya da öz növbəsində Finlandiya ilə sərhədə ordusunu yerləşdirməklə, məsələn, ona dost olmayan ölkələrlə sərhədlərini möhkəmləndirməyə çalışır.

NATO-nun baş katibi Mark Rutte ilə birlikdə çıxış edən Ursula fon der Leyen Ukraynanın ilk müdafiə xətti olacağını bildirib. “Aİ Rusiyanın dondurulmuş aktivlərindən təxminən 2 milyard avro ayıracaq”, deyən Avropa Komissiyasının rəhbəri bildirib ki, ola bilsin ABŞ da öz silahlarını Avropadakı NATO müttəfiqlərinə tədarük etməklə layihəyə qoşulsun. Hollandiya Müdafiə Nazirliyi “NATO-nun şərq sərhədinin müdafiəsini gücləndirmək” üçün Polşada Amerikanın “Patriot” hava hücumundan müdafiə sistemləri və Norveçin NASAMS, eləcə də əks-dron sistemlərinin yerləşdirildiyini açıqlayıb. Pentaqonin rəhbəri Pete Hegseth sentyabrın 30-da amerikalı generalların görüşündə deyib ki, biz müharibəyə hazırlaşmalıyıq, çünki sülh istəyirik: “Əgər düşmənlərimiz bizə meydan oxuyacaq qədər ağılsız olsalar, Müharibə Departamenti onları darmadağın edəcək". Heqseth bəyan edib ki, ABŞ hərbi imkanlarını sürətlə gücləndirməlidir: "Bu təcili məqam daha çox əsgər, daha çox döyüş sursatı, daha çox pilotsuz təyyarə, daha çox Patriot, daha çox sualtı qayıq, daha çox B-21 bombardmançı tələb edir. Bizə daha çox innovasiya, hər şeydə daha çox süni intellekt və daha çox intizar lazımdır... daha da güclənməliyik və daha sürətli olmalıyıq".

Qərb mətbuatının məlumatına görə, Danimarkada keçirilən sammitdə Avropa Komissiyasının dörd flaqman müdafiə proqramı - Avropa “Dron Divarı”, Şərq Cinahının Müşahidəsi, Hava Hücumundan Müdafiə Qalxanı və Kosmik Müdafiə Qalxanı müzakirə ediləcək. Bu layihələr iştirak etmək istəyən bütün Aİ üzv dövlətləri üçün açıq olacaq. Xərclər hələ açıqlanmayıb, lakin ekspertlər 4-7 milyard avro məbləğində bir rəqəm hesab edirlər. Aİ qeyd edib ki, bütün layihənin qəbulundan sonra 12 ay ərzində fəaliyyətə başlaması gözlənilir.

Qərb mətbuatının məlumatına görə, sentyabrın 26-da Avropanın müdafiə məsələləri üzrə komissarı Andrius Kubilius artıq Ukraynanın və bir sıra Aİ dövlətlərinin – Finlandiya, Baltikyanı ölkələr, Polşa, Rumıniya, Bolqarıstan, Macarıstan, Slovakiya və Danimarkanın müdafiə nazirləri ilə bu proqramları müzakirə edib. O bildirib ki, layihələr iki əsas komponentdən ibarət olacaq: erkən xəbərdarlıq sistemi (radarlar və akustik sensorlar kimi detektorlar şəbəkəsi) və dronları məhv etmək və ya zərərsizləşdirmək üçün vasitələr. "Bizim sistemlərimiz qırıcı təyyarələri və raketləri aşkar etməkdə yaxşıdır, lakin kiçik pilotsuz təyyarələr çox aşağıdan uçduqda bizə radarlar, akustik sensorlar və digər texniki avadanlıqlar lazımdır - və burada ukraynalıların yaxşı təcrübələri var və bu, həqiqətən də ən effektivdir", - Kubilius bildirib.

Avropa komissarı dronları məhv etmək üçün üç variant müəyyən edib. Birincisi, dronları sıradan çıxaran elektron döyüş sistemlərinin istifadəsi. İkincisi, pilotsuz təyyarələrin ələ keçirilməsi üçün İHA-ların istifadəsi. Üçüncü variant, Kubilius qeyd etdi, zenit artilleriyasının, pulemyotların və mobil qrupların istifadəsidir. Avropa komissarı həmçinin "müəyyən ölkələrdə artıq inkişaf mərhələsində olduğu" iddia edilən lazer sistemlərini də xatırladıb.

Bu görüşdə Ukraynanın müdafiə naziri Denis Şmıxal Aİ nümayəndələrinə Avropanın müdafiəsində metodoloji və praktiki dəstək vəd edib. ""Dron divarı" Ukraynanın bir hissəsi olmağa hazır olduğu Avropada prinsipial olaraq yeni müdafiə ekosistemi yaradacaq. Biz müttəfiqlərimizlə birlikdə səmada əks fəaliyyətimizi koordinasiya edəcəyik və effektiv həllər həyata keçirəcəyik", - Şmihal bildirib. KİV-in məlumatına görə, Ukrayna qoşunları bir gün əvvəl yerli qoşunların naməlum pilotsuz təyyarələrin (Avropada onların Rusiya olduğuna inanır) görünüşünü qeydə aldığı Danimarkaya PUA-ya qarşı əməliyyatlarda yerli mütəxəssisləri öyrətmək üçün gəliblər. Ukrayna Silahlı Qüvvələrinin Baş Qərargahının məlumatına görə, Danimarkada ukraynalı mütəxəssislərin danimarkalı həmkarları ilə yanaşı iştirak etdiyi “Müdafiə qanadları” adlı birgə təlimlər başlayıb.

Bu fonda Macarıstan artıq açıq şəkildə bəyan edib ki, “Dron divarı”na dəstək verməyəcək. Amerikanın “Politico” nəşri Almaniyanın müdafiə naziri Boris Pistoriusdan sitat gətirib, “konseptlə bağlı şübhələrini ifadə edir”. Bundesverin başçısı vurğulayıb ki, əsas amil sürətlə inkişaf edən texnologiyalar fonunda silahların hazırlanması və satın alınmasında çevikliyin təmin edilməsidir.

Estoniyanın müdafiə naziri Hanno Pevkur Ukraynanın əhəmiyyətli səylərinə baxmayaraq, "bütün hədəfləri vura bilməyəcəyini" bəyan edib və əlavə edib ki, Avropa buna əməl edərsə, Aİ ölkələri Rusiya ilə münaqişəyə girmədən bu cür imkanların saxlanması üçün müdafiə büdcələrinin 10%-ə qədərini xərcləməli olacaqlar. “Dron divarı” Avropa ölkələrini İHA-lardan qorumaqda səmərəsiz olduğunu sübut edə bilər və praktikada belə bir layihənin həyata keçirilməsi çətin olacaq, deyən Pevkur əlavə edib ki, dronlar ağcaqanad deyil.

Böyük Britaniya “Dron divarı”nın sadiq tərəfdarı olaraq qalır. Böyük Britaniyanın müdafiə naziri Con Healey bəyan edib ki, Britaniya pilotsuz təyyarələri Aİ-ni potensial hücumlardan qorumaq üçün NATO-nun şərq cinahında yerləşdiriləcək. Mediada yayılan xəbərlər göstərir ki, Böyük Britaniyada müasir texnologiyalardan istifadə etməklə pilotsuz təyyarələrin kütləvi istehsalını nəzərdə tutan Project Octopus adlı proqram artıq London və Kiyev arasında aparılır.

Bu adara…

Cəbhə xəttində tərəflər bir neçə əsas istiqamətlərdə irəliləyərək təşəbbüsü qoruyub saxlamağa çalışırlar. Rusiya Müdafiə Nazirliyinin məlumatına görə, Donbasın Seversk-Malı şəhəri Rusiyanın nəzarətinə keçib. Ötən gün Rusiya Müdafiə Nazirliyi Donetskin Şandriqolovo kəndi və Kirovsk şəhərinin tutulması barədə məlumat yayıb. Nazirliyin məlumatına görə, yanvarın 1-dən sentyabrın 25-dək Rusiya qoşunları 3308 kvadrat kilometrdən çox ərazisini işğal edib.
Ukrayna Silahlı Qüvvələrindən fərqli olaraq, Rusiya tərəfində döyüş əməliyyatlarında yalnız müqaviləli əsgərlər iştirak edir. Çağırışçı əsgərlər isə xüsusi əməliyyatlar zonasından kənarda arxa hissə və birləşmələrdə hərbi təlim keçir və tapşırıqları yerinə yetirirlər. Dövlət Dumasının Müdafiə Komitəsinin rəhbəri, general-polkovnik Andrey Kartapolovun sözlərinə görə, Rusiyada Silahlı Qüvvələrin planlaşdırılmış inkişafı davam edir və onların sayı artır. "Finlandiya ilə sərhədi əhatə etmək üçün Leninqrad Hərbi Dairəsi də daxil olmaqla yeni bölmələr yaradılır. Orada da kimsə xidmət etməlidir", - o əlavə edib. Kartapolov vurğulayıb ki, payızda çağırışçıların sayının cüzi artımı “xüsusi hərbi əməliyyatla bağlı olmayan” obyektiv prosesdir.

Aİ üçün PUA-ların pulunu Rusiya ödəyəcək?

Avropa İttifaqının Ukraynaya ayırdığı 4 milyard avronun yarısı dronlara yönəldiləcək. Bu məlumatı Avropa Komissiyasının sədri Ursula fon der Leyen Kopenhagendə keçirilən Aİ-nin qeyri-rəsmi sammitində bildirib. Bu mənbə olmasaydı, məsələ adi bir Aİ əməliyyatı olardı. Bütün 4 milyard avro Rusiyanın Aİ-də ələ keçirilən aktivlərindən əldə edilən gəliri əks etdirir. Tədbirdə iştirak edənlərin əksəriyyəti bu aktivlərdən müdafiə məqsədləri üçün daha fəal istifadəyə çağırıblar.
Danimarka paytaxtında keçirilən sammit qeyri-rəsmi xarakter daşısa da (hər hansı məcburi sənədlərin imzalanması ilə başa çatması gözlənilmir), buna baxmayaraq, təkcə öz kontekstində olduqca əhəmiyyətlidir. Sammitdən əvvəl Danimarka üzərində uçan naməlum pilotsuz təyyarələr müşahidə edilib. Sammit iştirakçılarının bəyanatlarına əsasən, onlar bunu Rusiyanın psixoloji tədbiri kimi qiymətləndiriblər ki, bu da avropalıları Aİ-də ələ keçirilən Rusiya aktivlərinin idarə edilməsində daha diqqətli olmağa təşviq etmək məqsədi daşıyır. Bununla belə, bu bəyanatların fon der Leyenin elan etdiyi addımın əhəmiyyətini vurğulamaq məqsədi daşıması da mümkündür. "Biz hamımız razıyıq ki, Ukrayna bizim birinci müdafiə xəttimizdir və buna görə də biz onun hərbi dəstəyini gücləndirməliyik. Ona görə də biz 4 milyard avro ayırırıq", - Avropa Komissiyasının rəhbəri bildirib.

O, xüsusi olaraq vurğulayıb ki, bu məbləğin yarısı dron istehsalına sərmayə kimi qoyulmalıdır. Ukrayna Maliyyə Nazirliyi oktyabrın 1-də verdiyi açıqlamada bu pulun artıq daxil olduğunu açıqlayıb. Bəyanatda bu, G7-nin Ukrayna üçün Fövqəladə Gəlirlərin Sürətləndirilməsi (ERA) təşəbbüsü çərçivəsində ayrılan vəsait kimi təsvir edilib. Bu təşəbbüs müsadirə edilmiş Rusiya aktivlərindən istifadə etməklə Kiyevin maliyyələşdirilməsini nəzərdə tutur. Əslində vəsait G7 tərəfindən deyil, Aİ tərəfindən ayrılıb. Məhz Aİ-də, Belçikada Euroclear depozitləri yerləşir və o, yüz milyardlarla avroluq Rusiya dövlət aktivlərini və müvafiq olaraq onlardan əldə edilən gəlirləri idarə edir.

Əslində, dronların Şimali Avropa üzərində görünməsi sammit iştirakçılarında kifayət qədər qorxu yaradıb. Hətta Macarıstanın baş naziri Viktor Orban da səsini dəyişib. Rusiya-Ukrayna münaqişəsi ilə bağlı qeyri-ənənəvi mövqeyi ilə tanınan, AB və Ukraynada bir çox rəsmilərin praktik olaraq Kremlin təsir agenti adlandırdığı bu siyasətçi ölkəsinin Macarıstanın hava məkanına soxulacağı təqdirdə xarici pilotsuz təyyarələri vuracağını bəyan edib. O, digər Avropa ölkələrinin də eyni şeyi etməyi təklif edib. Orban sammitdən əvvəl jurnalistlərə "Vurun, hamısı budur! Əgər səmanızda dövlətinizə aid olmayan pilotsuz təyyarələr görsəniz, təbii ki, onları vurun" deyə tövsiyə edib. Lakin həmin mətbuat konfransı zamanı o, ölkəsinin Ukraynanın Aİ-yə daxil olması ilə bağlı danışıqların başlanmasına mane olmaq niyyətində olduğunu açıqlayıb.

Beləliklə, Danimarka üzərində pilotsuz təyyarələrə baxmayaraq, Orbanın bu məsələdə mövqeyi dəyişməz olaraq qalır. Aİ rəhbərliyinin Macarıstanın vetosunu ləğv etmək əzmi də eyni dərəcədə dəyişməz qalıb. Avropa Şurasının prezidenti Antonio Kostanın təklif etdiyi müvafiq plan cümə axşamı, oktyabrın 2-də yenidən müzakirə olunacaq. Daha sonra Ukrayna prezidenti Vladimir Zelenski Kopenhagendə çıxış edəcək. Əvvəlcə Fransa prezidenti Emmanuel Makron tərəfindən təklif edilən bu assosiasiya Aİ ilə intensiv əlaqələr saxlamaqda maraqlı olan ölkələri birləşdirir. Onların arasında Avropaya inteqrasiyaya ümid edənlər də var. Cümə axşamı günü Kopenhagendə müzakirələr zamanı Aİ-nin genişlənməsi mövzusunun üstünlük təşkil edəcəyi gözlənilir.

V.VƏLİYEV