Azərbaycan muzeylərinin nadir eksponatları kiçik duz torbası

Bakı, 31 oktyabr, Tatyana İvanayeva, AZƏRTAC

“Azərbaycan muzeylərinin nadir eksponatları” silsiləsindən oxucuları ölkənin muzey kolleksiyalarının növbəti unikal eksponatı ilə tanış edirik.

Qədim dövrlərdən bəri Azərbaycanda zərif, rəngarəng naxışlı və xovlu xalçalarla yanaşı, həm də yüksək bədii keyfiyyətə malik və gündəlik məişətdə geniş istifadə olunan xalı məmulatları da istehsal edilib. Hər bir evdə məfrəş, xurcun, heybə, çuval, çul, düz torbası və qaşıqdan kimi xalça sənəti nümunələri ilə öyünmək olardı. Bu nümunələr məişət əşyaları arasında mühüm yer tuturdu; əvvəlki nəsillərin həyatını onlarsız təsəvvür etmək mümkün deyildi. Əsrlər boyu davam edən sənətkarlıq ənənələrini qoruyub saxlayan xalça məmulatları istehsalı daim inkişaf edib və təkmilləşib.

Bu gün AZƏRTAC Azərbaycan Milli Xalça Muzeyinin kolleksiyasında olan və ilk baxışdan ən çox yayılmış adi məişət əşyası kimi görünən kiçik düz torbası haqqında hekayəni təqdim edir.

Yer üzündəki ən qədim ədviyyat olan duz həm bəşər tarixində, həm də gündəlik həyatımızda xüsusi yer tutur. Əsrlər boyu müharibələrə və ticarətə, mədəniyyətə və qidalanmaya təsir göstərən bu nemət insanların məişətində xüsusi yer tutub. Qədim dövrlərdə duz qiymətli bir əmtəə hesab olunurdu və bəzən qızıldan daha dəyərli idi. Hətta Qədim Romada əsgərlərə pul əvəzinə “duz payı” da ödənilirdi. Romalılar sahilyanı duz anbarlarından şəhərlərə duz daşımaq üçün Via Salaria kimi bütöv yollar tikirdilər. Çində eramızdan əvvəl 2700-cü ildə onlarla duz növü və onların çıxarılması üsulları təsvir edilib. Avropadakı ən qədim duz zavodlarının “Köhnə dünyanın” ən qədim şəhərlərindən birində - müasir Bolqarıstanın Qara dəniz sahilindəki Provadia-Solnitsata yaşayış məntəqəsində aparılan qazıntılar zamanı aşkar edildiyinə inanılır. Bu yaşayış məntəqəsinin sakinləri təxminən eramızdan əvvəl 5500-cü ildə, yəni eramızdan əvvəl 7500 il öncə qızıla bərabər olan duz çıxarmağa başladılar. Ticarət dəyərindən əlavə, duz uzun səyahətlərdə əvəzolunmaz yardımçı olub. Bir çox xalqın adət-ənənələrində duz qonaqpərvərlik və hörmət rəmzidir. “Quran” ayələrində isə duz dördüncü nemət kimi təsvir olunur...Bu, Azərbaycan torpağının da bizə səxavətlə bəxş etdiyi nemətdir.

Qeyd etmək lazımdır ki, duz istehsalı təkcə iqtisadi amilə deyil, həm də XIX əsr Azərbaycanın mədəni tarixinin ayrılmaz hissəsinə çevrilib. Bu, ticarət yollarını və sosial strukturu (kəndli əməyindən muzdlu əməyə keçidi) dəyişdirib. Duz, həmçinin müəyyən dərəcədə Bakının şəhər kimi formalaşmasına da təsir göstərib.

Rusiyanın Azərbaycanı zəbt etdiyi dövrdə neft yataqları ilə yanaşı, duz mədənləri də xanların mülkiyyətindən xəzinəyə verilib və yaxşı gəlir mənbəyi olub. Beləliklə, XIX əsrin birinci yarısına aid rəsmi mənbələrdə duz istehsalının həcmi və satışından əldə edilən mənfəət neft istehsalı ilə yanaşı qeyd olunub. XIX əsr ərzində duz təkcə Yelizavetpol quberniyasına göndərilməyib, həm də Cənubi Qafqazdakı bazarlara, Rusiyanın mərkəzi əyalətlərinə, eləcə də Türkiyə və İrana ixrac edilib.

XIX əsrdə Azərbaycanda duz sadəcə bir sərvət deyildi; insanları, şəhərləri və bütöv ölkələri birləşdirən “ağ qızıl” idi. Bu nemət Kür çayında balıqçıları qidalandırır, Şamaxı və Quba bazarlarını doldurur, karvan yolları vasitəsi ilə İran və Türkiyəyə daşınırdı. Onun ağ kristalları Naxçıvan karxanaçılarının zəhmətini, Bakı tacirlərinin ticarət mübadiləsi hərraclarındakı ehtirasını və çar xəzinəsinin davamlı gəlirlərini əks etdirirdi.

(Düz torbası. Qarabağ, Azərbaycan. XX əsrin əvvəlləri.)

Duz adi insanların evlərində xüsusi toxunmuş və xalq tətbiqi sənətinin ənənəvi məişət əşyalarının bir hissəsi olan “düz torbası”nda saxlanılırdı. Bu əşya, əsasən, yun və pambıq iplikdən toxuma, bükmə və tüksüz texnikalar kimi xovlu materialdan istifadə etməklə hazırlanırdı. Onlar püsküllərlə bəzədilirdi. Sanki sənətkar qadınlar duz torbasına hörmətlərini ifadə edir, onun hər evdə qiymətli bir sərvət olduğunu vurğulayırdılar.

Azərbaycan Milli Xalça Muzeyində XIX və XX əsrlərə aid ənənəvi xalçalardan ibarət ümumi 1560 eksponatın sırasında 26 ədəd “düz torbası” da saxlanılır ki, bunlar, şübhəsiz ki, kolleksiyanın maraqlı bir hissəsidir.

(Düz torbası. Qarabağ, Azərbaycan. XIX əsr.)

Kolleksiyadakı ən qədim və ilk eksponat XIX əsrə aiddir, O, Qarabağda toxunub. Digər eksponatlar Şirvan, Qazax və Qarabağ sənətkarlarının əl işləridir.

Düz torbası (və ya “duzluq” və ya “duzqabı”) Azərbaycan və Türkmənistanda duz saxlamaq və daşımaq üçün istifadə edilən bəzək çantasıdır. Fərqli naxışlarla bəzədilmiş düz torbası uzunsov formadadır və zili üsulu, yaxud qarışıq texnika ilə yun, pambıq və ya ipək iplikdən hazırlanır. Naxışlar həndəsi cəhətdən müntəzəm və zəngin rənglidir, əsasən tünd qırmızı rəngdədir. Düz torbasının bəzəyi arxaik xalçaçılıq texnikalarını əks etdirir.

(Düz torbası. Qarabağ, Azərbaycan. XX əsrin əvvəlləri.)

Duz saxlamaq üçün duz torbasının təntənəli nümayişi tələb olunmurdu. Bu hekayənin “qəhrəmanları” isə zahirən “tənha həyat tərzi”nə baxmayaraq, tarixin bir hissəsinə çevriliblər. Onlar xatırladırlar ki, Azərbaycanda bir vaxtlar geniş yayılan, indi isə ölkəni keçmiş bir dövrün iqtisadi xəritəsində əhəmiyyətli bir oyunçuya çevirən duz – “ağ qızıl” mühüm rol oynayıb. Abşeronun ağ gölləri və Naxçıvanın dərin mağara mədənləri təkcə gəlir mənbəyi deyildi, onlar həm də sahibkarlığın, dözümlülüyün və insanların yerdən sərvət çıxarmaq qabiliyyətinin rəmzinə çevrilib. Eyni zamanda, duz qiymətli qlobal ticarət mənbəyi olub.