Çoxqütblülük və parçalanma arasında MÜSAHİBƏ

Cənubi Qafqaz və Mərkəzi Asiya üçün yeni geosiyasi layihələr və inkişaf perspektivləri haqqında

Cənubi Qafqazın siyasi xəritəsi bu gün növbəti əməkdaşlıq memorandumları çərçivəsində ölkələrin təsir xətlərinin mürəkkəbin qurumasından daha tez dəyişdiyi hərəkətli mozaikanı xatırladır. Ermənistan Qərbdə müdafiə axtarır, Azərbaycan Türkiyə ilə əlaqələri gücləndirir, Gürcüstan NATO və Rusiya ilə iqtisadi əlaqələri balanslaşdırır. Bu arada “Tramp körpüsü” ideyası regionun üzərindən asılır ki, bu da bəzilərinə görə Qafqazı Mərkəzi Asiya ilə birləşdirə bilər, digərlərinə görə isə bu, yalnız qeyri-sabitlik əlavə edəcək.

Bölgənin geosiyasəti üzrə aparıcı rusiyalı ekspert, MDBMİ-nin elmi işçisi, “International Analytics” jurnalının baş redaktoru Sergey Markedonovla Rusiyanın Cənubi Qafqazda təsirini itirib-itirməməsi, Bakı ilə İrəvan arasında xarici oyunçularla yaxınlaşmanın nə dərəcədə davamlı olması, Türkiyə və Çinin hansı rol oynaya biləcəyi, ABŞ və İranın bu məsələdə rolu olub-olmaması barədə “Eurasiatoday” nəşrinə müsahibəsində danışıb. Bu müsahibədə ekspert yeni geosiyasi layihələr və Transqafqaz və Mərkəzi Asiya üçün inkişaf perspektivləri haqqında ətraflı danışır. Region ölkələri arasında mürəkkəb münasibətlər, xarici aktorların təsiri və gələcək illər üçün mümkün ssenarilər müzakirə edilib.

- Sergey Miroslavoviç, son illər Ermənistan və Azərbaycan Rusiyadan uzaqlaşır, ABŞ, Aİ, İran və Türkiyə ilə yaxınlaşır. Sizcə, bu prosesin əsas səbəbləri və miqyası nədən ibarətdir?

— İndi Cənubi Qafqazda “rus hegemonluğunun sonu” haqqında çox danışılır. Məsələn, nüfuzlu alman tədqiqatçısı Stefan Meister və Avrasiya üzrə tanınmış amerikalı ekspert Cefri Mankoff demək olar ki, eyni vaxtda bu mövzuda materiallar dərc edirlər. Amma sistemli şəkildə baxsaq, ilk növbədə hegemonluğun nə olduğunu anlamaq və bununla nə demək istədiyimizi müəyyən etmək lazımdır. Əks halda, təhlil əvəzinə sensasiya dalınca düşəcəyik və “tarixin sonu”ndan yeni tərzdə danışacağıq. Yalnız bu dəfə “Rusiya hökmranlığı”nın sonu.

Əgər Ermənistanı götürsək, onda xarici siyasətin şaxələndirilməsi və Avropaya inteqrasiya ilə bağlı bəyannamələrə baxmayaraq, 2004-cü ildə ölkənin ticarət dövriyyəsinin 40%-dən çoxu Rusiyanın payına düşüb. Üçdə birdən çox! Gürcüstanla diplomatik əlaqələrin olmamasına baxmayaraq, Rusiya ilə iqtisadi əlaqələr inkişaf edir və 2024-cü ildə ticarət dövriyyəsi 2,5 milyard dollara çatıb.

Azərbaycan ictimai şüurda neftlə assosiasiya olunur, lakin daxili istehlak üçün belə Rusiya neftini alır. Rusiyanın hərbi mövcudluğu qalır - Ermənistandakı 102-ci baza fəaliyyətdədir və Rusiyanın Abxaziya və Cənubi Osetiyanı tanıması bu ölkənin NATO ilə əməkdaşlığından asılı olmayaraq, onu Gürcüstan üçün əsas oyunçuya çevirir. Rusiya və Azərbaycanın Dağıstanda ümumi, problemli sərhədi və Xəzər dənizində dəniz sərhədi var.

Nəticə nədir? Rusiyanın Qafqaz ölkələri ilə münasibətləri xətti proses deyil, əksinə enişli-yoxuşlu sinus dalğadır. SSRİ-nin dağılmasından keçən 30-cü il ərzində münasibətlərin pisləşdiyi və yaxşılaşdığı dövrlər olub. Məsələn, 2008-ci ildən sonra Gürcüstanla diplomatik əlaqələr kəsildi, iqtisadi əlaqələr isə əksinə, möhkəmləndi.

Ermənistan və Azərbaycan müxtəlif səbəblərdən Rusiyanın təsirinin zəiflədiyini hiss edirdilər. Ermənistan Moskvadan birmənalı dəstək gözlədiyi üçün 2020-2023-cü illərdə baş verən hadisələrdən məyus oldu və İrəvanın gözləntiləri özünü doğrultmadı. Qarabağ və ətrafındakı ərazilərin qaytarılmasından sonra Azərbaycan Rusiyadan daha az asılı vəziyyətə düşüb və başqa xarici istinad nöqtələri axtarır.

— Digər oyunçularla yaxınlaşma nə dərəcədə davamlıdır?

- Bu vacib sualdır. Qərb analitikləri tez-tez hesab edirlər ki, strateji nöqtələr kimi Qafqaz ölkələrində yalnız Rusiya maraqlıdır. Amma Rusiya həm də Ermənistana və Azərbaycanın özünə lazımdır. Aİ Ermənistanla danışır, lakin hələlik təhlükəsizliklə bağlı substantiv dialoq yoxdur. Sərhəddəki AB missiyası müşahidə ilə məşğuldur, lakin təhlükəsizliyə zəmanət vermir. Azərbaycan isə indi özünə arxayındır.

- “Tramp körpüsü” və Zəngəzur dəhlizi deyilən məsələyə keçə bilərikmi? Onlar Cənubi Qafqazda qüvvələr balansını dəyişə bilərlərmi?

— “Tramp körpüsü” layihəsi daha çox gözəl jurnalist ideyasıdır. Heç olmasa bu gün. Bölgənin problemi ondadır ki, sovet dövründə nəqliyyat kommunikasiyaları anklav və eksklavlarla təşkil edilmişdi, lakin hər şey “vahid xalq təsərrüfatı kompleksinə” bağlı idi. Ancaq bu, 30 ildən çox əvvəl məhv edildi. Yeri gəlmişkən, nəqliyyat rabitəsi SSRİ-nin sonlarında etnosiyasi münaqişələrdə yıxılan ilk “qala” idi. Blokadalar və vahid logistikanın pozulması 1980-ci illərin sonlarında başladı. Amma indi region bərpa olmadan tam inkişaf edə bilməz, lakin yeni dövlətlərarası əsasda, logistika zəncirləri.

Rusiya 2020-ci ilin noyabrında və 2021-ci ilin yanvarında birgə bəyanatlarında Azərbaycanın qərb rayonları ilə Naxçıvan arasında yüklərin Ermənistan ərazisindən keçməsini təmin etmək mexanizmini təklif edib. Lakin şübhələr və fikir ayrılıqları səbəbindən bu məsələ dayandırılıb. Ukraynada müharibənin başlaması ilə Rusiya diqqətini Ukraynaya yönəltdi, Qərb isə öz təşəbbüslərini gücləndirdi. 2024-cü ildə ABŞ Konqresi Qafqaz və Mərkəzi Asiyanı birləşdirmək və Rusiyadan asılılığı azaltmaq üçün kommunikasiyaların blokdan çıxarılmasını müzakirə edib.

Lakin bu layihə İran və Rusiya üçün problemlər yaradır, çünki o, İran sərhədində Amerikanın olmasını nəzərdə tutur və Rusiya, İran və Çinin maraqlarını nəzərə almır. Moskva mənfi reaksiya verir, çünki NATO Rusiya Federasiyasının tərkibində olmayan, lakin birtərəfli fəaliyyət göstərən ən böyük hərbi blokdur. Amma “Tramp yolu”nda əsas odur ki, bu ideyanın özü ilkin olaraq konfliktli kimi planlaşdırılıb, bu layihədə Rusiyaya yer yoxdur, onun maraqları sadəcə olaraq nəzərə alınmır.

— Ermənistan və Azərbaycanın siyasi elitasının bu layihəyə münasibəti necədir?

— Azərbaycanda siyasi hakimiyyət çox güclüdür, daxildən təsir mümkün deyil. Ermənistanda müxalifət pərakəndə və səmərəsiz olsa da, Paşinyanın siyasətini tənqid edənlər var. O, Qarabağın itirilməsindən sonra sülh ideyasına köklənib, lakin sülh sazişlərinin balansı suallar doğurur. Müxalifət soruşur ki, güzəştlərin həddi haradadır?

Azərbaycan ilk növbədə öz maraqlarını irəli sürür, onun köməyi ilə o qədər də vacib deyil. Ermənistanda Paşinyanın siyasətinin ölkə üçün uzunmüddətli baxışı təmin etməməsi riski var.

— Paşinyan bu yaxınlarda Ermənistanın ŞƏT-ə üzv olmaq niyyətini açıqladı. Bu nə dərəcədə real və faydalıdır?

— Başlanğıc üçün demək istərdim ki, İrəvan ölkənin xarici siyasətinə təzyiq göstərmək istəyən Qərb tərəfdaşlarının təzyiqi ilə üzləşir. Məsələn, Paşinyan bəzi Aİ nümayəndələri tərəfindən ciddi siyasi təzyiqlərə məruz qalıb, lakin buna baxmayaraq, o, Böyük Vətən Müharibəsində Qələbənin 80 illiyinə həsr olunmuş Qızıl Meydanda keçirilən Paradda iştirak edib. Eyni sözləri Azərbaycan Prezidenti haqqında demək olmaz.

Bundan əlavə, ŞƏT təhlükəsizlik təşkilatından iki mərkəzdən - Rusiya və Çindən ibarət əsasən iqtisadi layihəyə çevrilib. Hindistan və Pakistan arasındakı daxili mübahisələri, eləcə də iqtisadi prioritetləri nəzərə alaraq Pekin genişlənməyə şübhə ilə yanaşır. Rusiya buna təsir kanalı kimi baxa bilər, lakin nüanslarda fərqlər var.

— Qafqaz və Mərkəzi Asiyada yeni geosiyasi konfiqurasiyanın formalaşmasında Türkiyənin rolu nədir?

— Türkiyə postsovet məkanında fəaldır. 2020-ci ildə status-kvonun dəyişdirilməsində, Azərbaycana hərbi və diplomatik yardımla dəstək verilməsində əsas rol oynadı. 2020-ci ildən sonra Türkiyə ilə Azərbaycan arasında əməkdaşlığı gücləndirən strateji bəyannamə imzalanıb. Türkiyə Gürcüstanın əsas iqtisadi tərəfdaşıdır, xüsusən də sözün geniş mənasında İslam mədəni təsirinin də güclü olduğu Acarıstanda. Türkiyə Azərbaycanla sülh müqaviləsi tələbi ilə öz gündəmini Ermənistana qarşı istifadə edir. Ümumiyyətlə, Türkiyənin Qafqaz və Mərkəzi Asiyada rolu artır, lakin region ölkələri suverenliyə dəyər.

— Yaxın 5-10 il ərzində Qafqazda hadisələrin inkişafı üçün hansı ssenariləri görürsünüz?

— Region getdikcə mürəkkəbləşir, bir çox oyunçuların - Rusiya, Qərb, Türkiyə, İran, Çinin maraqları kəsişir və rəqabət aparır. Ukraynada müharibə uzanarsa, o zaman Moskvanı regiondan sıxışdırmaq cəhdləri daha da güclənəcək. Bununla belə, proses xətti deyil, qayıdış və dəyişikliklər mümkündür. Münaqişələr böyüyə bilər, lakin dəqiq ssenariləri proqnozlaşdırmaq çətindir.

V.SALAH

(TƏRCÜMƏ)