Elxan Şahinoğlu: İrana hücum azərbaycanlıları ayağa qaldıracaq MÜSAHİBƏ

“Atlas” Araşdırmalar Mərkəzinin rəhbəri, politoloq Elxan Şahinoğlu “Teleqraf” İnformasiya Agentliyinin suallarını cavablandırıb.

Onunla müsahibəni təqdim edirik.

- ABŞ-nin yaxın həftələrdə İranın nüvə obyektlərinə zərbə endirəcəyi bildirilir. Artan gərginlik fonunda ABŞ Yaxın Şərqə əlavə zərbə qrupları, qırıcılar və təyyarədaşıyan gəmilər göndərir. Prezident Donald Tramp açıq bəyan edib ki, İran yeni nüvə sazişi ilə razılaşmasa, vurulacaq. Belə bir toqquşma nə qədər mümkündür?

- Amerika prezidenti İrana iki ay vaxt verdi ki, Tehran bu müddətdə nüvə məsələsi ilə bağlı razılaşmaya gəlməsə, ona qarşı sərt tədbirlər görüləcək. Hətta Tramp ötən günlərdə İran barədə daha sərt ifadə işlətdi ki, İran bombardman ediləcək. Artıq iki ayın bir hissəsi geridə qalıb. Tehran da bəyan edir ki, Trampla birbaşa danışıqlara getməyəcək.

Tramp bir hiyləyə də əl atdı, İranın dini lideri Xameneyiyə məktub yazdı. Tramp məktubu İran prezidentinə yox, dini liderinə göndərdi. Çünki o bilir ki, İran konstitusiyasına görə, orada söz sahibi prezident yox, dini liderdir. Xameneyi əvvəlcə bildirdi ki, Trampa məktub yazan deyil, amma sonra göndərdi. Bildirdi ki, birbaşa danışıqlar olmayacaq, amma dolayı danışıqlar mümkündür. Tramp hələ buna cavab verməyib.

Artıq Hind okeanının İran sahillərinə yaxın adaları və sularında Amerika dəniz qüvvələrinin sayı artırılır. Bu o deməkdir ki, qarşıdurma mümkündür. Çünki İrandakı molla rejimi nüvə razılaşmasında maraqlı deyil, əksinə, Xameneyinin müavini Laricani deyir ki, İran təhlükə hiss etsə, qısa müddətdə nüvə silahı hazırlaya bilər.

Hazırkı durumda üç ssenari görürəm. Birincisi, İranın nüvə obyektlərinə birbaşa Amerikanın özü zərbə endirəcək. İkincisi, ABŞ geciksə, bunu İsrail edə bilər, Təl-Əviv də Trampı tələsdirir. Üçüncüsü, bunu ABŞ-İsrail ittifaqı birgə həyata keçirəcək.

- Laricaninin açıqlamasına diqqət çəkdiniz, sizcə, İran nüvə silahı əldə etməyə nə qədər yaxındır?

- On ildir o söz deyilir ki, İran bir həftəyə, bir aya nüvə silahı yarada bilər. Amma fakt ondan ibarətdir ki, çox yaxınlaşıblar. İran istəsə, qısa müddətdə nüvə silahı əldə edə bilər, çünki uranı tələb olunandan da yüksək səviyyədə zənginləşdirib. Əvvəl deyirdilər ki, dinc məqsədlər üçün zənginləşdirilir, amma həcmi artırdılar. Bu da Qərbdə şübhə yaradır ki, İran nüvə silahı əldə etmək istəyir.

Nüvə silahlı olmasa da, İran “çirkli bomba” hazırlaya bilər. Bu səviyyədə nəsə mümkündür, bəlkə də artıq hazırlayıb. Bu da bölgə ölkələri üçün böyük təhlükə yaradır. Fransa, ABŞ, Rusiya, Britaniya, Pakistan, Hindistan, Çin və İsraildə nüvə silahları var, bir də var, bu silahdan İranda olsun. Qərb bilir ki, İranda nüvə silahı olsa, bunu Yaxın Şərqdəki proksi qüvvələrinə də ötürə bilər. Məsələn, HƏMAS, “Hizbullah” və “Ənsarallah”a (husilər). Ona görə də, İsrail və ABŞ bunu ələ etməmiş İranı cəzalandırmağa çalışır.

Amerika və İsrailin İranla bağlı fərqli planları da ola bilər. Amerika İranda rejim dəyişikliyində maraqlıdır, amma onun parçalanmasını istədiyini düşünmürəm. Mən amerikalı diplomatlarla da söhbət etmişəm, ABŞ molla rejiminə nifrət eləsə də, İrana böyük simpatiyası var. Amma İsrailin baxışı bir az fərqlidir. Mümkündür ki, İsrail həm İranın parçalanmasını, həm də orada rejimin dəyişməsini istəyir.

Bir təhlükə də var. 1979-cu ildə İranda hakimiyyət dəyişikliyindən bir il sonra İraqla müharibə başladı. İraqla müharibə rejimə imkan verdi ki, İrandakı bütün xalqları düşmənə qarşı birləşdirə bilsin. Rejim yeni olmasına baxmayaraq, İraqla müharibədə bunu edə bilmişdi. Molla rejimi bu dəfə də çalışacaq ki, İrandakı xalqları – azərbaycanlıları, kürdləri, bəlucları, ərəbləri və digərlərini daxili problemlərdən diqqət yayındırmaq üçün düşmənə qarşı birləşdirsin. Amerika bu baxımdan diqqətli olmalıdır. Qəzzada baş verənlər İranda təkrarlansa, bu, böyük faciəyə səbəb olacaq. Bu halda İrandakı bütün xalqları düşmənə qarşı birləşə bilər. Məsələn, Qəzzada HƏMAS-la müharibədə 45 minə yaxın dinc insan həlak olub. Əgər ünvanlı zərbələr olsa, bu zaman İrandakı xalqları öz haqları uğrunda ayağa qalxa bilər.

- İran hərbi güc baxımından Amerikanın hücumlarını dəf etməyə hazırdırmı, gücü buna imkan verəcəkmi?

- Vaxtilə Səddam Hüseyn də deyirdi ki, Amerikanın təyyarəsini mənim çobanım da vurar. Bəs nə oldu? Amerika müdaxilə etdi, İraq ordusu dağıldı, Səddam da kanalizasiyada gizləndi, sonda da tutub asdılar. Baş verənlər İraqı da parçaladı, İŞİD kimi terror təşkilatlarını üzə çıxardı, Amerika da qayda-qanun yarada bilmədi. Amerika həmişə yaxşı vurub dağıdır, amma qurub yarada bilmir.

İran da özündən çox deyir. İrandakı xalqlar molla rejiminin siyasətindən çox əziyyət çəkirlər, vahid strategiya da yoxdur. Rejimin nə deməsindən asılı olmayaraq, özü də qorxu içindədir. Çünki bu zərbələrdən sonra İran idarəolunmaz hala gələ bilər.

- Gözlənilən hücumun miqyası nə qədər olacaq və bu, İranda hansı proseslərə yol açacaq? ABŞ İranın parçalanmasını istəmirsə, nəyi hədəfləyir?

Ətraflı

- Amerika İranda rejimin dəyişməsini istəyir. Məqsədi bu ola bilər ki, bu hava zərbələri nəticəsində xalqlar ayağa qalxsın, rejimi dəyişdirsin. Şah dövründə İran Amerikanın “peyk”i idi. Çünki şah Amerikadan idarə olunurdu. Şahın özü də indiki molla rejimi kimi despot idi. Yəni bu da İran üçün çıxış yolu olmayacaq. Məsələn, İran xalqı şahın İranda yaşayan oğlunu qəbul etməyəcək. Amma ABŞ molla rejiminin dəyişməsini istəyir.

İrandan mesajlar gəlir ki, biz Amerikaya cavab verəcəyik, onun bölgədəki müttəfiqlərini vuracağıq. General Süleymani öldürüləndə də rejim intiqam vəd edirdi. Nə oldu? Amerikanın İraqdakı boş bazalarına zərbələr endirdilər. Hətta Tramp o zaman gülərək demişdi ki, İran ondan bu zərbələrə cavab verməməsini xahiş edib.

İran indi də intiqam vədi verə bilər, buna gücü çatacaqmı? İsrail ötən il onun hava müdafiə sistemlərini sıradan çıxarıb. Bu dəfə ünvanlı zərbələr ola, yəni nüvə mərkəzləri vurula bilər. Təsadüfi deyil ki, İsrail ABŞ-dən ağır bombalar alıb. O məqsədlə alınıb ki, dərinlikdə yerləşən obyektlərə endiriləcək zərbələr effektli olsun.

Mümkün hücumun nəticələrinə gəlincə, İran onsuz da qaynayır. İrandakı xalqlar mövcud durumdan narazıdır, o cümlədən əsas etnik qrup olan azərbaycanlılar. Son günlərdə Urmiyada baş verənlər hər kəsə məlumdur. İran rejimi daxildəki xalqları da üz-üzə qoyub. Hesab edirəm ki, ABŞ və ya İsrail ünvanlı zərbələr endirsə, bu, İran iqtisadiyyatını iflic edəcək. İranın satdığı əsas məhsulu neftdir. Tehran bu hücumdan sonra nefti da sata bilməyəcək hala gələcək. Bu da sosial-iqtisadi vəziyyətin daha da ağırlaşması demək olacaq. Bu halda İranda çox böyük təlatümlər baş verə bilər.

- Pentaqonun nə təsdiq, nə də təkzib etdiyi bir məlumat var. Həmin məlumata görə, ABŞ Almaniyadakı hərbi texnikalarının bir hissəsini Ermənistana göndərəcək. Amerikanın bu addımının İranla bir əlaqəsi varmı?

- İnanmıram, Ermənistan bu riskə getməz. Çünki Ermənistan İranla müttəfiqdir. İranda rejim dəyişikliyinin ən böyük əleyhdarı elə Ermənistandır. İrəvan bilir ki, İranda rejim dəyişsə və demokratik hakimiyyət qurulsa, Ermənistanla müttəfiq olmayacaq, Azərbaycanla sıx əlaqələr quracaq. Çünki bu halda İranda yaşayan azərbaycanlıların haqları, hüquqları, imkanları artacaq. Bu da Ermənistanın maraqlarına cavab vermir, buna görə də heç vaxt İranda rejim dəyişikliyini istəməz.

Hərbi texnikaların Ermənistana göndərilməsinə gəlincə, yəqin ki, kiçik bir partiya olacaq, bunun da kiçikmiqyaslı hərbi təlimlər əlaqədar olduğunu düşünürəm.

Azərbaycan da öz qonşuluğunda böyük bir müharibə istəmir, çünki bu halda biz də humanitar böhranla üzləşə bilərik. Amma biz də, Türkiyə də molla rejimindən çox pisliklər görmüşük. Azərbaycan və Türkiyə İrana hansı pisliyi edib? Həmişə yaxşılıq etmişik. 10-15 il əvvəl də İrana zərbələr gündəmdə idi, yenə Türkiyə araya girib vasitəçilik elədi. İran isə PKK-nı Türkiyəyə qarşı silahlandırır. Üstəgəl, bu yaxınlarda Türkiyədə İranın agentura şəbəkəsi ifşa edildi. Bir dəfə eşitmişik ki, Türkiyə və ya Azərbaycanın İranda agentura şəbəkəsi ifşa edilib? Halbuki bunun üçün geniş imkanlarımız da var, oradakı azərbaycanlıların hüquqları məsələsindən söhbət gedir. Halbuki biz buna rəsmi səviyyədə qarışmırıq.

İran bu siyasətini bütün qonşuları əleyhinə aparır. İran xarici işlər naziri Abbas Əraqçi bu yaxınlarda İrəvanda olmuşdu. Ermənilər Əraqçiyə yaltaqlanmaq üçün onun kitabı öz dillərinə tərcümə ediblər. İrəvanda ona təqdimat keçirdilər, Mirzoyan da tədbirə qatıldı. Kitabın adına baxın: “Danışıqların gücü”. Guya İranın gücü danışıqlardadır, halbuki bu, İranın siyasətində uyğun gəlmir. İranın gücü diplomatiyada yox, başqa ölkələrin daxili işlərinə qarışmaqda, “5-ci kolon”lar yaratmaqda və terrorçu qruplaşmaları silahlandırmaqdadır. İranın gücü danışıqlarda olsaydı, bütün qonşuları ilə problemlər yaşamazdı.

İranın bir problemi də ikihakimiyyətliliyə görədir. Bir tərəfdə xalqın seçdiyi prezident, digər yandan beş-on mollanın seçdiyi dini lider var. Beş-on mollanın seçdiyi dini lideri xalqın seçdiyi prezidentə əmr verir. Məsələn, Məsud Pezeşkian Trampla danışıqlara getmək istəyirdi, amma Xameneyi ağzının üstündən vurdu. Pezeşkian da danışıqlara gedə bilmədi. İrana ən böyük problem yaradan faktor konstitusion quruluşudur.

- ABŞ-İran toqquşmasının Azərbaycan və Cənubi Qafqaza hansı təsirləri ola bilər?

- Əsasən humanitar böhranla üzləşə bilərik. Məsələn, bu zərbələrdən İran azərbaycanlıları da zərər görsələr, sığınacaq axtarmaq məcburiyyətində qalacaqlar. Suriyadakı hadisələr gözümüzün öndə baş verdi. Düşünürəm ki, bu baş versə, İranla quru sərhədlərimizi bağlı saxlaya bilməyəcəyik, sərhədləri açıb soydaşlarımıza humanitar dəstək verməli olacağıq. Bu da müəyyən problemlər yarada bilər, amma başqa çarəmiz də olmayacaq.

Digər yandan, İrandakı mühafizəkar dairələr həmişə Azərbaycanı İsraillə əməkdaşlıqda ittiham edirlər. Hətta belə bir şayiə də yayıblar ki, guya İsrailin Azərbaycan ərazisində hərbi bazaları var. Dəfələrlə rəsmi Bakı bəyan edib ki, Azərbaycan başqa ölkəyə öz ərazisindən İrana qarşı istifadəyə icazə verməz. Amma yenə də öz dediklərini təkrarlayırlar. Onlara o da deyilib ki, gəlin, “İsrail bazası”nı axtarıb tapıb. Amma öz uydurmalarına inanırlar.

Başqa sözlə, müharibə başlayarsa, onların ən ağlasığmaz niyyəti Azərbaycana zərbə haqda düşünmək ola bilər. Belə bir avantüra İranın dağılmasını daha da sürətləndirərdi. Çünki oradakı azərbaycanlılar Azərbaycana qarşı bu avantüraya seyrçi qalmayacaqlar. İran ordusu da parçalana bilər, çünki onun da yarıdan çoxu azərbaycanlıdır. Baxmayaraq ki, rejimə xidmət edirlər, amma Azərbaycana qarşı belə bir addıma heç vaxt dəstək verməzlər.