Mərmər üzərində oyulmuş yaddaş Türkan Turan yazır

Türkan TURAN

Xatırlamaq gizli bir ibadətdir

Bu günlərdə elan verildi ki, bəs uzun müddətdir kameralarla, canlı qüvvələrlə qorunan, qapısı yalnız qan bağı olan insanların üzünə açıq olan məzarlıqda sərgi təşkil edilib. Özü də qısa müddətli... Açığı, qonşuluğumda olsa da, belə bir yerin varlığından bixəbər idim. Sən demə, aradabir yanından keçdiyim o hündür divarların arxasında insanı tilsimləyən zəngin tarix yatırmış. Sərgi ilə bağlı məlumatları görəndə maraq məni bürüdü, rəfiqəmə "mütləq getməliyik" dedim. Özlüyümdə gün də müəyyənləşdirdim. Bir qədər sonra qız zəng etdi ki, bəs bu məzarlıqda təşkil edilən sərgiyə giriş biletsizdir, amma xüsusi qeydiyyatladır. Özü də pasport seriyasından yaşadığın yerə qədər yazırsan və yalnız təyin edilən saatda buranı ziyarət edə bilərsən. Bir dəqiqə geciksən, səni içəri buraxmırlar, ziyarət saatı da bir saatı aşmamalıdır. Bu məlumat bir az qəribə göründü. Fikirləşdim ki, məzarlıqdır də, quru daşdan ibarətdir, bu qədər təntənə, yoxlanış, həssasiyyət nəyə lazımdır ki? Ancaq içəri daxil olduqdan sonra qərara gəldim ki, belə bir yerə girişi barmaq izi ilə həyata keçirsələr, yenə də azdır.

Osmanlı ovsunlamağa davam edir

Bura Feriköy Latın katolik qəbiristanlığıdır. Əslində İstanbulun qeyri-müsəlman qəbiristanlıqları bu gün Osmanlı dövründə olduğundan daha azdır. Bəzi tarixi yerlər tamamilə, qismən və ya yalnız izlər, xarabalıqlar kimi mövcuddur. Bir çoxu tamamilə yox olub, hətta elə silinib ki, nə vaxtsa orada məzarlıq olduğundan çoxlarının xəbəri yoxdur. Təbii ki, həm planlı, həm də planlaşdırılmamış şəkildə gerçəkləşib bunlar.

Xristian və yəhudi qəbiristanlıqları şəhərin hər yerindədir. Xüsusilə Osmanlı dövründən qalma yaşayış məskənlərində və ya ətrafında, Balıqlı və Ədirnəqapı da daxil olmaqla, şəhərin qədim divarlarının ətrafında, Anadolu yaxasında, Üsküdar və Kadıköydə, Şahzadə adalarında, Boğazın hər iki sahilindəki köhnə kəndlərdə, Qara dənizə qədər uzanan Ortaköy, Yenidilli, Kanuncuk, Kuzgüç, Tarabya və Böyükdərə ərazilərində idi. Ancaq ən əhəmiyyətlilərinə Haliçin şimalında, Qalata, Bəyoğlu, Hasköy və Şişlidə rast gəlinir.

Fatih Sultan Mehmed Konstantinopolu fəth edəndən sonra cenevizlilərin Qalatada qalmasına icazə verir. Onlara Bizans icması ilə eyni hüquqları verdikdən sonra xeyli sayda qeyri-müsəlman bu ərazilərdə yaşayır. Başlanğıcda avropalılar, yunanlar, ermənilər və yəhudilər də bu ərazidə məskunlaşırlar, ancaq sonralar, xüsusən XVII əsrdə Qalatanın yuxarısındakı təpələrə - indiki Pera və ya Bəyoğlu kimi tanınan təpələrə yayılmağa başlayırlar. 1880-ci illərdə şəhərin genişlənməsi ilə indiki Taksim meydanının yuxarısında, Şişli ətrafında yeni qəsəbələr tikməyə başlayırlar. Əsrlər boyu bu ərazilərdə sıx məskunlaşan qeyri-müsəlman icmasına xidmət etmək üçün kilsələr, sinaqoqlar və digər qurumlar yaradılır. Ölülərin son mənzilləri sayılan qəbiristanlıqlar da salınan bu abidələr arasında idi.

Qəbiristanlıq, ya muzey?

Həmin məzarlıqlardan biri Sultan I Abdülməcidin fərmanı ilə salınan Feriköy Latın katolik qəbiristanlığıdır. Bura İstanbulun qəbiristanlıq memarlığını, mədəniyyətini və daşıdığı adları sənət əsəri kimi nümayiş etdirən əsl açıq hava muzeyidir. Tarixi boyunca İstanbul çoxlu inanclara ev sahibliyi edib. Bir şəhərin mədəni irslə zəngin qəbiristanlıqlarının olmağı, şübhəsiz ki, böyük və zəngin tarixin nişanəsidir. Qədim Osmanlı müsəlman qəbiristanlıqları ilə yanaşı, yəhudi, erməni, yunan və latın katolik qəbiristanlıqları da bu zəngin tarixi formalaşdıran saysız-hesabsız şəxsiyyətlərin xatirələrini qoruyub saxlayan yerlərdir. Etnik azlıqların qəbiristanlıqları arasında Feriköy Latın Katolik qəbiristanlığı isə dəfn edilən məşhur ailələr, rəssamlar, memarlar, diplomatlar və iş adamlarının daşlar üzərində oyulan hekayələri ilə ən maraqlılarından biridir. Əslində bu yerin şəhərin yaddaşı üçün nə demək olduğunu anlamaqdan ötrü əvvəlcə qısa da olsa Levantinləri tanımalıyıq.

İstanbullu italyanlar - Bizansdan Osmanlıya...

Levantinlər - Venesiyadan, Cenoadan, Neapoldan ticarət məskənləri yaratmaq üçün xüsusi icazə ilə İstanbula gələn bir qrup italiyalı tacir idi. Bizans İmperiyası dövründə Levantinlər ticarət və yaşayış yerlərini ilk növbədə Pera-Bəyoğlu bölgəsində qurmuş və Osmanlı dövründə də bu ərazidə yaşamağa davam etmişdilər. XIX əsrin sonlarına qədər İstanbul, xüsusilə Pera, Beyoğlu, Taksim və Şişli ərazilərində Latın katolikləri, yəni Levantinlər sıx məskunlaşmışdılar. Təəssüf ki, əhali XX əsrin əvvəllərindən etibarən sürətlə və kəskin şəkildə azaldı.

Halbuki Levantinlər İstanbulun Avropaya baxan siması, mədəniyyət və ticarətin könüllü səfirləri idilər. Doğma italyan dilindən əlavə, bir çox Avropa dillərini, xüsusən də fransız dilini mükəmməl bilən Levantinlərin Avropa ticarətinə dərindən bələd olduqları üçün İstanbulun imperiya statusuna yüksəlməsində böyük töhfələri olmuşdu. Onlar incəsənət və memarlıqdan tibb, musiqi və təhsilə qədər bir çox sahələrdə yeniliklərə imzalar atmışdılar. Kökləri avropalı olsa da, Osmanlının, xüsusilə İstanbulun canı, qanı, sərvəti sayılırdılar. Çünki evlərini, bizneslərini, mehmanxanalarını, fabriklərini, bir sözlə, sahib olduqları hər şeyi bu torpaqlarda qurub yaratmışdılar. Levantinlərin əlaqələri təkcə Avropa ilə məhdudlaşmırdı; Suriya, Livan, Misir, İsgəndəriyyə, Tunis, Kipr, Rodos və Girit kimi Şərqi Aralıq dənizi və Şimali Afrika şəhərləri ilə də ticarət və şəxsi əlaqələri vardı. Şərqin limanlarına, ticarətin incəliklərinə yaxşı bələd idilər və sənətə yüksək qiymət verirdilər. Ona görə də, Şərqlə Qərb arasında Osmanlı iqtisadiyyatını irəli aparan önəmli fiqur hesab edilirdilər.

Birinci Dünya müharibəsinin vurduğu zərbələr, yüksələn milli dövlət anlayışı və milliyətçi hərəkatlarının təzyiqi onların XX əsrin birinci yarısından başlayaraq türk torpaqlarını tərk etməsinə səbəb oldu. Bu gün İstanbulda, İzmirdə, İskəndərunda, Antakyada və Mersində çox az Levantin ailəsi qalıb. Əksəriyyəti, xüsusilə gənc nəsil Avropada və ABŞ-da çoxdan yeni həyat qurub. Feriköy Latın katolik qəbiristanlığı sərvət dəyərində olan o insanların vaxtilə bu torpaqlarda yaşadıqlarını və vəfat etdikdən sonra çoxlarının əbədi mənzilinin olduğunu göstərən yerdir. Ancaq Latın Katolik ailələrinin sayının azalması səbəbindən qəbiristanlıq getdikcə durğun hala gəlib.

Mədəni yaddaş

1853-cü ildə salınan Feriköy Latın katolik qəbiristanlığı İstanbulun və bəlkə də Yaxın Şərqin ən böyük katolik məzarlığıdır. Memarlığı, mədəni inciləri və daşıdığı adlarla bu qəbiristanlıq sözün əsl mənasında açıq səma altında muzeydir. Abidənin bir parçanın məhv edilməsi İstanbulun şəhər yaddaşının və mədəniyyətinin itirilməsi deməkdir. Məsələn, qəbiristanlığının yuxarı hissəsində dekorativ detalları, memarlığı ilə insanı valeh edən Corpi, Botter, Tubini və Kallavi kimi tanınmış Levantin ailələrinin monumental məzarları var. Qəbiristanlığın digər diqqətçəkən abidəsi 1853-1856-cı illər Krım müharibəsi zamanı həlak olmuş fransız və italyan əsgərlərinin şərəfinə ucaldılmış monumental məzar daşlarıdır. Bura Peradakı Petits-Champs və Grand Champs qəbiristanlıqlarından tapılmış qəbir daşlarından inşa edilərək möhtəşəm monumental məzara çevrilib və günümüzə qədər olduğu kimi gəlib çatıb.

On min dollara qurban gedən tarix

İstanbula böyük töhfələr bəxş edən, dəyər qatan məşhur adlardan bəzilərinin də məzarları buradadır. Onların arasında məşhur macar yanğınsöndürən Seçenyi Paşa, rəssam Leonardo de Manqo, Sultanın əczaçısı Canzuç, Sultan II Əbdülhəmidin saray dərzisi Paul Parma, şəxsi dərzisi Boter Xan, məşhur fotoqraflar Sebah və Joailler, Sultanın bankirləri Lorando və Tubini, məşhur saray musiqiçisi Quatelli Paşa, məşhur memar Giulio Mongerinin ailə məzarı, baron İqnas de Testa, Bəyoğlu şirniyyat evinin qurucusu Eduard Lebonun məzarları da var. Lebon demişkən, təəssüf ki, 1810-cu ildə Osmanlının ilk şirniyyat evi olaraq qurulan bu məkan 212 illik fəaliyyətindən sonra 2022-ci ildə qapandı. Özü də binanın sahibinin kirayə haqqını 10 min dollara yüksəltməyi ucbatından. Belə bir məkanın pul hərisliyinə qurban getməsi də ayrı faciədir.

MEMENTO

Gələk əsl məsələyə; Sənədli film və küçə fotoqrafı Mustafa Sevən kollektiv yaddaş, kimlik və mədəni müxtəliflik mövzularına diqqət yetirən 30 illik karyerasını "MEMENTO: Mərmərdə Oyulmuş Latın İstanbul" adlı sərgisini İstanbulun mərkəzində, hündür divarlar arxasında gizlənmiş bu əsrarəngiz məzarlıqda təşkil etdi. Məzarlıq da elə bu sərgi ilə birlikdə insanların üzünə qapılarını açdı. Başqa günlər qapalıdır.

Latın dilində "xatırla" mənasını verən "memento" keçmişin izlərini görməyi və unutmamağı aşılayan sərgi idi. Sənətçi bu sərgi ilə mərmər məzar daşları vasitəsilə İstanbulda Levantin, Assur, Keldani və Latın Katolik icmalarının varlığını gözlər önünə sərir.

Sənətçinin fotoşəkilləri təkcə ölüləri deyil, həm də dilləri, mədəniyyətləri və itmiş həyatları xatırladır. Fotolar fərdi hekayələri, geniş bucaqlı görüntülər isə sərginin mərkəzi olan qəbiristanlığın topoqrafiyasını və məkan yaddaşını nümayiş etdirir.

Beləliklə, unudulmuş adların səssiz şahidi olan məzarlıq ziyarətçilərə güclü yaddaş çağırışı kimi səslənir.

Sərginin insanlara vermək istədiyi mesaj həm sadə, həm də dərindir: Unutmağın məhvi sürətləndirdiyi bir zamanda, xatırlamaq varlığı gələcəyə daşıyan bir gücdür.