Müşfiq Ötgün filosof deyil, daha çox üləmadır Rasim Qaraca

Kulis.az Rasim Qaracanın yeni yazısını təqdim edir.

Müşfiq Şükürov (Ötgün) tez-tez qarşıma çıxır, bəzən nə dediklərinə qulaq verirəm. Cəmiyyətdə öz fikirləri ilə önə çıxan insanlarımız o qədər azdır ki, mən şəxsən bu cür polemika yaradan insanların olmasına sevinirəm. Lakin, yeni dil açmağa başlayan uşaq kimi hər şeyi üyüdüb tökəndə mütləq xətalar da olur. Müşfiq Şükürlüdə də belə bir hal var. Çoxlu yaxşı, faydalı şeylərlə yanaşı, çox da əsassız, mübahisəli və ziyanlı fikirlər səsləndirir. Onların bəzisi (yalnız bir müsahibədə olanları) haqqında qeydlərimi yazıram. (Qeyd- edim ki Müşfiq bəylə səmimi salam-kalamımız var, burada yazdıqlarım da qərəzli deyil, sadəcə polemika xatirinidir).

Özünü filosof adlandırır. Ancaq elə bu müsahibədən də görə biləcəyimiz kimi, həqiqət axtarışında olan bu qiymətli soydaşımız ona çatmağın yollarını elmi metodlarla deyil, daha çox ehkamlara əsaslanaraq axtarır. Dolayısıyla bir filosof deyil, daha çox üləmadır. Bunları şərh etməyə çalışmışam:
Müşfiq Ötgün deyir: "GUYA KİTAB OXUMAQLA İNSANLAR XİLAS OLACAQLAR, MAARİFÇİLİK BİZİM CƏMİYYƏTİ XÜSUSİ BİR LEVELƏ APARACAQ. BU YANLIŞ FİKİRDİR. TARİX SÜBUT ETDİ Kİ İNSANLARIN SAVADLANMASI DÜNYANIN DAHA YAXŞI OLMAINA GƏTİRİB ÇIXARTMIR."

Müşfiq bəyin bu fikri — yəni "maarifçilik və kitab oxumaqla cəmiyyətlərin xilas ola bilməyəcəyi, savadlanmanın dünyanı yaxşılaşdırmadığı" yönündəki iddiası — səthi yanaşmanın bir cür üzə vurmasıdır məncə: 1. Maarifçiliyin və savadlanmanın dəyərini yalnız nəticə ilə ölçmək səhvdir. Maarifçilik və savadlanma cəmiyyətləri dərhal "xilas" etmir — lakin onlar: tənqidi düşüncə bacarığı yaradır, daha ədalətli hüquqi sistemlərin qurulmasına zəmin yaradır, totalitarizmin qarşısını almağa yardım edir.

Bu səbəbdən maarifçilik prosesini xilas və ya fəlakət kimi ikili çərçivədə qiymətləndirmək yanlışdır. 2. Maarifçilik tarixdə çoxsaylı pozitiv dəyişikliklərə səbəb olub. Qadınların təhsilə çıxışı, qul əməyinin ləğvi, İnsan haqları konvensiyaları, Sekulyar təhsil sistemi və elmi tərəqqi - bunların hamısı maarifçi hərəkatların nəticəsidir. Savadsız bir cəmiyyətin bu nailiyyətlərə çata bilməsi mümkün deyildi. 3. Savad və əxlaq bir-birindən tam asılı deyil, lakin savad əxlaqı dərinləşdirə bilər. Doğrudur, savadsız insanlar da əxlaqlı ola bilər. Amma savadlı insan: əxlaqi prinsipləri daha geniş kontekstlərdə təhlil edə bilir, fərqli dünyagörüşləri anlayışla qarşılayır, qərarlarında empati və məsuliyyət göstərə bilir. 4. "Tarix sübut etdi" arqumenti səthidir və istisna misallara söykənir

Əgər "savadlanma dünyanı yaxşılaşdırmadı" deyiriksə, bu zaman müharibə və zülm törədən savadlı liderlərə baxılır (məsələn: Hitler). Amma bu, istisna haldır — elm adamlarının milyonlarla insanı xilas etdiyini, səhiyyə və texnologiyanın insanların həyatını yaxşılaşdırdığını unuduruq.

5. Kitab oxumaq "xilas"ın tək yolu deyil, amma fundamental vasitəsidir. Kitab: təfəkkürü dərinləşdirir, başqasının təcrübəsini yaşamaq imkanı verir, kollektiv yaddaşı qoruyur, empatiyanı və anlayışı artırır. Bu xüsusiyyətlər olmadan "xilas" deyilən bir şeyin mənası qalmaz.

6. Maarifçilik olmadan ictimai müqavimət və azadlıq mübarizəsi mümkünsüzdür. Maarifçi təfəkkür olmasaydı nə Fransa inqilabı, nə Qandinin mübarizəsi, nə Martin Lüter islahatları, nə də XX əsrdəki demokratik hərəkatlar mümkün olardı. Müşfiq hocanın yanaşması bir çox pessimist və postmodern tənqidçilərin arqumentlərini xatırladır. Onlar maarifçiliyin natamamlıqlarına baxaraq onun tamamilə iflas etdiyini düşünürlər. Halbuki, maarifçilik və savadlanma zəmanət yox, imkandır. Dünya bu imkanlardan doğru istifadə etdikdə yaxşılaşır. Onlardan imtina etdikdə isə, daha pis olur — tarix bunun da sübutudur.

Müşfiq Ötkün deyir: OĞRU OLMAQ ÜÇÜN DƏ SAVAD LAZIM OLUR, ONA GÖRƏ DƏ SAVAD İNSANI XİLAS ELƏMİR (3:45)

Xalis populizm nümunəsidir. Cazibədar səslənsə də, bu fikirdə məntiqi və fəlsəfi cəhətdən bir neçə ciddi yanlışlıq var: 1. Savad məqsəd deyil, vasitədir. Savad — yəni bilik, düşünmə bacarığı və məlumatlılıq — neytral bir alətdir. Bu alətdən: bəziləri yaxşılıq üçün (məsələn, müəllim, həkim), digərləri isə pislik üçün (məsələn, fırıldaqçı, cinayətkar) istifadə edə bilər. Bu, bıçaq həm çörək kəsmək, həm də adam öldürmək üçündür deyən arqument kimidir. Nəticəyə görə aləti günahlandırmaq məntiqi səhvdir. 2. Savadlı oğru ilə savadsız oğru arasında fərq var. Savadlı oğru bəlkə də planlı oğurluq edir, amma o savadı: öz vicdanı ilə ziddiyyətə düşərək, etik və hüquqi dəyərləri pozaraq, şəxsi məsuliyyətdən yayınaraq istifadə edir. Burada məsələ savadın yox, əxlaqın olmamasıdır. Əxlaq olmadan savad fəsad törədə bilər, amma bu savadın yoxluğu ilə daha da təhlükəlidir. 3. Əxlaq və savad fərqli sahələrdir. Bu fikir, sanki "əgər savadlı adam da oğurluq edə bilirsə, deməli savad faydasızdır" deyir. Amma bu yanlış məntiqdir, çünki: savad intellektual inkişafdır, əxlaq isə daxili mənəvi oriyentirdir. Yəni, insan həm savadlı, həm də əxlaqlı olmalıdır. Bunlardan biri olmadan digəri düzgün işləməz. 4. "Oğru olmaq üçün də savad lazımdır" – bu, savadın mahiyyətini təhrif edir. Bu cümlə, savadı yalnız hiyləgərlik, planlama və texniki bacarıq kimi təsvir edir. Halbuki savad: fərqli fikirləri başa düşmək, empati qurmaq, etik qərarlar vermək, azad və məsuliyyətli fərd olmaq kimi daha dərin insani keyfiyyətlərin təməlidir. Oğru bu bacarıqlara sahib olsa belə, onları qəsdən və məsuliyyətsiz istifadə edir. 5. Müşfiq müəllimin bu fikir savadsızlığı və məsuliyyətsizliyi haqlı çıxardır. Bu tip arqumentlər bir mesaj verir: "Onsuz da savad xilas etmir, ona görə də oxumağın mənası yoxdur." Bu isə cəmiyyət üçün tənbəlliyi ideallaşdıran, fikir səviyyəsini dayandıran, savadlı və vicdanlı düşüncənin önünü kəsən təhlükəli bir məntiqdir. Yekun olaraq, bu fikirin əsas problemi, savadın mahiyyətini təkcə texniki bacarığa endirməsi, əxlaqla savadı bir-birinə qarışdırması və maarifçiliyin insan potensialını inkişaf etdirmə gücünü görməməsidir. Əslində, xilas edən şey savad + əxlaq + məsuliyyət üçlüyüdür. Təkcə savad yetməz, amma onsuz heç nə mümkün deyil.

Müşfik Ötkün: SAVAD MƏNƏVİ TƏLƏBLƏRİ ÖDƏMİR (6:30)

Bu fikir mübahisəlidir, doğru anlaşılmadıqda yanlış nəticələrə gətirib çıxara bilər. 1. Savadla mənəviyyat arasında heç bir əlaqə yoxdur demək yanlışdır. Əslində, dərin və humanist savad (ədəbiyyat, fəlsəfə, tarix, psixologiya, etik düşüncə) mənəviyyata yol aça bilər. 2. Savad mənəvi tələbləri formalaşdırmasa da, onları anlayış və ifadə vasitələri ilə gücləndirə bilər. Yəni savad mənəviyyatın daşıyıcısı, biliklə dəyərləri birləşdirən körpü ola bilər. “Savad mənəvi tələbləri ödəmir” fikri qismən doğrudur: savad təkbaşına insanı əxlaqlı etmir.
Amma bu fikir maarifçiliyin və təhsilin mənəvi dəyərini inkar etmək üçün istifadə olunursa, artıq yanlış və təhlükəli bir təfəkkür halına gəlir. Ən sağlam mövqe belə ola bilər: Savad və mənəviyyat bir-birini tamamlamalıdır. Savad zehni, mənəviyyat isə vicdanı oyadır. Hər ikisi olmadan tam insan olmaq çətindir.

Müşfiq Ötkün deyir: DİNİN ELMƏ ZİDD OLDUĞU HAQQINDA BÖYÜK BİR ŞAİYƏ YAYIBLAR (35:00)

Dini təfəkkür elmi təfəkkürə ziddirmi? — bu sual uzun əsrlərdir fəlsəfə, teologiya və elmi düşüncənin mübahisə mərkəzində duran ən çətin və maraqlı mövzulardan biridir. Cavab isə birmənalı deyil, çünki bu, dinin və elmin necə anlaşıldığından, onların funksiyalarının və məqsədlərinin necə təyin olunmasından asılıdır.1. Zidd olduqları hallar: a) Metodoloji əsaslar fərqlidir. Elmi təfəkkür empirik müşahidəyə, təcrübəyə və sübutlara əsaslanır. O, dəyişən, şübhə ilə yanaşan, sınayan və daim özünü təkzib etməyə hazır olan bir sistemdir. Dini təfəkkür isə çox vaxt iman, vəhy və mütləq həqiqətlərə söykənir. Yəni burada şübhə yerinə əminlik, sübut yerinə isə inanc var. b) Sual formalaşdırmaq və cavab vermək tərzi fərqlidir: Elm soruşur: “Bu necə baş verir?” Din isə cavab verir: “Bu niyə baş verir?” Amma bəzən din bu "niyə?" sualını mütləq və dəyişməz şəkildə verir, elm isə bu zaman alternativ izah gətirməyə çalışır — və toqquşma yaranır. c) Tarixi qarşıdurmalar - Galileo, Bruno, Darwin və başqaları ilə bağlı hadisələr göstərir ki, xüsusilə dini hakimiyyət elmi təhdid kimi gördükdə, ciddi ziddiyyətlər baş verir. Məsələn, təkamül nəzəriyyəsi və yaradılış anlayışları arasında kəskin fikir ayrılığının olduğu kimi.
2. Zidd olmadıqları hallar: a) Fərqli sahələrə cavab verirlər. Din daha çox məna, əxlaq, varlıq məqsədi, mənəvi yön barədə danışır. Elm isə nə baş verir, necə işləyir, nədən ibarətdir suallarını cavablayır. Bu baxımdan, bir çox düşüncə adamı (məsələn, Albert Einstein, Carl Jung, və s.) hesab edirdi ki, din və elm paralel, tamamlayıcı sistemlər ola bilər. b) Bir çox elm adamı dindar olub

Məsələn, Nyuton, Kepler, Pascal, Heisenberg — onların əksəriyyəti həm dərin dini inanca, həm də elmə sahib olublar. Bu, onu göstərir ki, dini təfəkkürlə elmi fəaliyyət bir insanın daxilində toqquşmaq məcburiyyətində deyil. Dini təfəkkür və elmi təfəkkür fərqlidir, bəzən ziddiyyət təşkil edə bilər, amma bu, onların mütləq düşmən olması demək deyil. Müşfiq müəəlimin məsələni bu cür qoyması yanlışdır. Əgər din öz sahəsində qalır (mənəvi və əxlaqi yön verir), elm isə empirik gerçəkliyi izah edir, onlar bir-birini tamamlaya da bilər. Ancaq din elmi suallara dogmatik cavablar verməyə çalışdıqda, yaxud elm mənəviyyatı inkar etdikdə, ziddiyyət qaçılmaz olur.

Müşfiq Ötkün deyir: KAİNATIN PƏRDƏSİ ARXAINDA KİMSƏ VAR BİZƏ BİGANƏ DEYİL (37:30)

Bu fikir tamamilə doğrudurmu? Nə “doğrudur”, nə də “yanlışdır” deyə bilərik, çünki bu fikir sübut və təkzib olunması mümkün olmayan metafizik iddiadır. Bu cür düşüncə inanc məsələsidir, yoxlanıla bilən empirik həqiqət deyil. Bu düşüncənin pozitiv (müsbət) tərəfləri də var: İnsan həyatına məna və istiqamət verir
Bu fikir insana tənhalıqdan çıxış, varlığa mənəvi izah və daxili güc tapmasına imnak verir. Bir çox insan üçün "bizə biganə olmayan qüvvə" anlayışı, ümid, təvəkkül və dözümlülük mənbəyidir. Mənəvi tənzimləyici rol oynayır, Bu inanc əxlaq, vicdan və məsuliyyət hissini gücləndirə bilər: “Əgər kimsə bizi izləyirsə, mənim davranışım əhəmiyyətlidir.” fikrinə gətirir. Dinin, duaların, meditasiyanın əsasını təşkil edən bu ideya daxili harmoniya və cəmiyyət nizamı üçün faydalı ola bilər. Carl Jung və Viktor Frankl kimi psixoloqlar insanın mənaya ehtiyacının psixoloji bir tələbat olduğunu bildirmişlər.

Ümumən bu fikir insanı ümidsizlik və nihilizmdən qorumağa kömək edə bilər. Lakin bu düşüncənin mümkün zərərləri də yox deyildir:
1. Passivlik və fatalizm yaradır. Əgər insan düşünürsə ki, "kimsə var və hər şeyi onsuz da idarə edir", bu onu fəal mövqedən uzaqlaşdırıb təslimiyyətə sürükləyə bilər. “Onsuz da hər şey planlaşdırılıb” düşüncəsi Azərbaycan kimi cəmiyyətlərdə tərəqqiyə əngəl yaradır. 2. Əqidə sui-istifadəsi və avtoritarizmə yol aça bilər. Bu inanc bəzi hallarda dini və ya mistik avtoritetlər tərəfindən manipulyasiya üçün istifadə olunur. Müşfiq müəllimdə də bu manipulyativ elementlər hiss olunur. “Sənə nə lazımdırsa, o qüvvə bilər; sən sorğulama.” - Bu cür yanaşma tənqidi təfəkkürün qarşısını alır. 3. Elm və azad düşüncəyə müqaviməti ortaya çıxarır. Əgər “pərdənin arxasında biri var” fikri elmə zidd şəkildə təqdim edilirsə, bu zaman təbiət qanunlarının rasionallığı inkar oluna bilər. Bu, insanın məsuliyyət hissini zədələyə və hadisələri bütləşdirməyə, ya da mistikləşdirməyə gətirib çıxara bilər. Nəticə olaraq: “Kainatın pərdəsi arxasında kimsə var və o, bizə biganə deyil” — bu fikir doğru və ya yanlışdan çox, mənalı və ya təhlükəli formada necə istifadə olunmasına görə dəyərləndirilməlidir. Əgər bu düşüncə insanı daha məsuliyyətli, mərhəmətli və mənalı həyata sövq edirsə, bu zaman faydalıdır.
Amma əgər o, insanı təslimiyyətə, düşünməməyə və dəyişməməyə sürükləyirsə, bu zaman zərərlidir.

Müşfiq Ötkün deyir: QƏRB ŞƏRQLİ ANALARIN DOĞDUĞU İSTEDADLI BALALARI ÖZÜNƏ GÖTÜRÜR... VƏ BUNA GÖRƏ İNKİŞAF EDİR. ONLARIN DA ANALARI DAHA ÇOX İDİOT DOĞUR... (44:30)

1. Qərbin inkişafının səbəbi təkcə beyin axını deyil. Qərbin inkişafı, əsasən, institusional quruculuq, hüquqi sabitlik, innovasiya mədəniyyəti, şəffaf idarəetmə və sərbəst bazar mexanizmlərinə söykənir. Qərb, sadəcə istedadları “götürmək”lə deyil, öz içində də onları yetişdirməklə inkişaf edir. Yəni məsələnin kökü mühit yaratmaqdadır, yoxsa istedad hər yerdə doğulur. 2. Şərq öz istedadlarını qorumaqda uğursuzdur. Şərqdən istedad axınının əsas səbəbi: senzura, korrupsiya, azad sözün boğulması, maddi və mənəvi dəyərsizlikdir. Əgər Şərq öz istedadını saxlamaq istəyirsə, tənqidə açıq, elmi dəyərləndirən və şəffaf sistem qurmalıdır. Qərb oğurlamır – Şərq özü buraxır. 3. Təkcə Şərq deyil, Qərb də Qərbə axır. Bu gün ABŞ və Avropanın istedadlı insanları da Kanada, Avstraliya və Skandinaviya ölkələrinə axır – daha yaxşı rifah və sabitlik axtarır. Yəni “istiqamət” deyil, “şərait” önəmlidir. “Qərb Şərqin istedadlı balalarını alır və inkişaf edir” fikri populizmdir, Qərbin inkişafını yalnız Şərqdən alınan beyinlərlə izah etməyə çalışan səthi bir yanaşmadır. Əsl məsələ budur ki, harada azadlıq, şəffaflıq və dəyərvermə varsa, istedad orada çiçəklənir. Qərb bu şəraiti yaratdığı üçün, istedad axını ona doğrudur. Şərq isə yalnız “öz balalarının” başqasına getməsini deyil, “nəyə görə gedirlər” sualını soruşmalıdır. Əks halda, bu axın davam edəcək və bizim filosoflar da bunun yanlış izahını verəcək. Daha doğrusu, sistemi tənqid edə bilmədiyi üçün məsələyə başqa rəng verəcək.