Şəhərlərin dözülməz yüngüllüyü Rəvan Cavid yazır

Tarix boyu insanların yaşayış məkanlarını dəyişməsi müxtəlif sosial, iqtisadi və psixoloji amillərlə bağlı olub. Ya təbiət hadisələri, ya siyasi dəyişikliklər, ya da iqtisadi fürsətlər insanları köçməyə vadar edib. Ancaq XVIII əsrdə baş verən sənaye inqilabı bu mənada dönüş nöqtəsi oldu. Əkinçilik və kənd təsərrüfatı ilə məşğul olan cəmiyyətlər sürətlə şəhərləşməyə doğru yönəldi. Fabriklər, zavodlar və sənaye mərkəzləri iqtisadi cazibə nöqtələrinə çevrildi və milyonlarla insan kəndləri tərk edib şəhərlərə üz tutdu.

Bu proses yalnız məkan dəyişməsini deyil, insanların sosial münasibətlərində, ailə strukturunda, psixoloji vəziyyətində də dərin dəyişikliklərə səbəb oldu. Kəndin kollektiv və toplu həyat tərzindən şəhərin fərdi, bəzən isə təcrid olunmuş həyat modelinə keçid insanların yaşam tərzinə yeni bir forma verdi.

Maraqlıdır ki, XXI əsrdə, texnologiyanın zirvəyə çatdığı, şəhər həyatının "mərkəz" olduğu bir dövrdə insanlar tədricən yenidən kəndə dönüş yolunu seçməyə başlayıblar. Pandemiya, uzaqdan iş imkanı, ekoloji və sosial narahatlıqlar bu prosesi daha da sürətləndirib.

XVIII əsrin sonları və XIX əsrin əvvəllərində Avropada baş verən sənaye inqilabı dünya tarixində əhəmiyyətli bir dönüş nöqtəsi oldu. Əl əməyinə əsaslanan kənd təsərrüfatı iqtisadiyyatından mexanikləşdirilmiş və fabrik əsaslı sənaye iqtisadiyyatına keçid, yalnız istehsalat üsullarını deyil, insanların yaşayış tərzini də kökündən dəyişdi. Bu dövrdə Böyük Britaniya başda olmaqla bir sıra Avropa ölkələri və daha sonra Amerika Birləşmiş Ştatları sənaye mərkəzlərinə çevrildi.

Kəndlərdə torpaq çatışmazlığı, ağır həyat şəraiti və sosial imkanların məhdudluğu insanların kütləvi şəkildə şəhərlərə üz tutmasına səbəb oldu. Şəhərlər isə sənaye müəssisələri, fabriklər və zavodlar vasitəsilə yeni iş imkanları təklif edirdi. İnsanlar iqtisadi rifah ümidi ilə kəndlərdən köçərək şəhərlərdə işçi qüvvəsinin bir hissəsinə çevrildilər.

Bu axın, qısa zamanda şəhərlərdə əhali sıxlığının artmasına, sosial strukturların dəyişməsinə və yeni urban mədəniyyətinin formalaşmasına gətirib çıxardı. Lakin bu proses yalnız iqtisadi və fiziki mühitin dəyişməsi ilə məhdudlaşmadı - insanların psixoloji vəziyyəti də ciddi şəkildə təsirləndi.

Kənddə yaşanan kollektiv, bir-birini tanıyan və dəstəkləyən icma münasibətləri şəhərdə yerini anonimliyə və fərdiyyətçiliyə verdi. Yeni mühitdə insanlar tez-tez tənhalıq, psixoloji təzyiq və qeyri-sabit əmək şəraiti ilə üz-üzə qaldılar. İş saatlarının uzunluğu, əmək hüquqlarının olmaması və şəhərlərdəki çətin yaşam şəraiti (çirkli hava, kanalizasiya problemləri, sıxlıq) bir çox insanın həm fiziki, həm də psixoloji sağlamlığına mənfi təsir göstərdi.

Eyni zamanda, bu dövrdə yeni bir sosial sinif - fəhlə sinfi (proletariat) formalaşmağa başladı. Bu sinifin yaşam tərzi, hüquqları və şəhər mədəniyyətindəki rolu gələcək sosial hərəkatların və siyasi dəyişikliklərin əsasını qoydu.

Beləliklə, sənaye inqilabı təkcə texnoloji və iqtisadi dəyişiklikləri deyil, həm də insan psixologiyasının və sosial münasibətlərin yeni mərhələyə keçidini ifadə edirdi. Kəndin sakit, sabit, bir-birini tanıyan insanlardan ibarət həyatı yerini şəhərin gərgin, sürətli və bəzən yadlaşdırıcı mühitinə verdi.

XXI əsr texnologiyanın, qloballaşmanın və sürətə əsaslanan həyat tərzinin hökm sürdüyü bir dövrdür. Urbanizasiya prosesi bir çox ölkədə əvvəlki onilliklərdə olduğu kimi davam etsə də, maraqlı bir qarşı-hərəkat da yaranıb: kəndlərə geri dönüş. Artıq bir çox insan şəhərin yaratdığı gərginlikdən, səs-küydən və süni həyat tərzindən uzaqlaşaraq daha sakit, təbii və balanslı bir yaşam axtarır.

Bu tendensiyanın əsas səbəblərindən biri şəhər həyatının psixoloji yüküdür. Uzun iş saatları, tıxac, bahalı yaşayış, sürətli informasiya axını və sosial əlaqələrin səthiləşməsi insanlarda stressi artırıb. Şəhər həyatının "rahatlıq" və "fırsat" vədləri yerini getdikcə psixoloji yüklənmə və mənəvi yorğunluğa verib. İnsanlar təbiətdən uzaqlaşmağın, sosial təcridin və süni həyat ritminin fərqinə vararaq kəndə dönüşü "təbiətə, özünə və insani dəyərlərə qayıdış" kimi qəbul etməyə başlayıblar.

Xüsusilə COVID-19 pandemiyası bu prosesi sürətləndirdi. Uzaqdan işləmək imkanı (remote work) bir çox şəhər sakinini "niyə şəhərdə qalmalıyam?" sualını verməyə vadar etdi. Kəndlərdə daha geniş məkan, daha təmiz hava və daha sadə həyat şəraiti bir çoxları üçün cazibədar oldu. Əmək fəaliyyəti üçün fiziki olaraq ofisdə olmaq zərurəti azaldıqca, insanlar istədikləri məkandan işləmək azadlığını kəndlərdə həyat quraraq reallaşdırmağa başladılar.

Bu köç təkcə fiziki məkan dəyişikliyi deyil, həm də yaşama baxış bucağının dəyişməsidir. Son illərdə populyarlaşan "slow living" (yavaş həyat), "minimalizm", "digital detox" kimi anlayışlar insanların daha təbii, balanslı və sadələşdirilmiş həyat tərzinə yönəldiyini göstərir. Bu isə kənd həyatını bir çoxları üçün yeni bir ideal halına gətirib.

Kəndə köçən insanların sosial və psixoloji vəziyyəti, təcrübədən asılı olaraq dəyişkənlik göstərir. Bəzi insanlar üçün bu qərar özünü tapmaq, daxili rahatlığa çatmaq və ailə dəyərlərinə qayıdış anlamına gəlir. Digərləri üçünsə, şəhərdən uzaqlaşma müəyyən bir sosial təcrid, mədəni boşluq və ya iqtisadi çətinliklər də yarada bilər. Beləliklə, kəndə dönüş həm bir ümid, həm də müəyyən risklər daşıyan sosial bir hadisədir.

Əhəmiyyətli məqamlardan biri də kəndə dönən insanların kənd həyatına necə uyğunlaşmasıdır. Kənddə doğulub şəhərdə yaşayan bir insanın kəndə geri dönüşü ilə şəhərdə doğulub kəndə köçən birinin təcrübəsi arasında fərqlər mövcuddur. Uğurlu uyğunlaşma üçün sadəcə fiziki yer dəyişikliyi deyil, həm də düşüncə tərzi və həyat prioritetlərinin dəyişməsi tələb olunur.

Sənaye inqilabından sonra başlayan şəhərləşmə prosesi ilə XXI əsrdə müşahidə olunan kəndlərə dönüş (dekonurbanizasiya) tendensiyası bir-birini tamamlayan, lakin fərqli sosial və psixoloji nəticələr doğuran iki hadisə kimi qəbul edilə bilər. Hər iki fenomen insanların yaşayış məkanında, sosial münasibətlərində və psixoloji durumunda köklü dəyişikliklərə səbəb olub, amma bu dəyişikliklərin məzmunu və mahiyyəti bir-birindən fərqlidir.

Şəhərləşmə dövründə insanlar əsasən iqtisadi səbəblərlə kəndləri tərk edərək şəhərlərə köçdülər. Bu proses yeni sosial siniflərin yaranmasına, sənaye mərkəzlərinin formalaşmasına və iqtisadi inkişafın sürətlənməsinə səbəb oldu. Bununla yanaşı, sosial münasibətlərdə anonimlik, tənhalıq, işçi sinfi kimi yeni sosial problemlər ortaya çıxdı. İnsanların psixoloji vəziyyəti böyük ölçüdə sosial təzyiq, iş şəraitinin ağır olması və şəhər həyatının sürətli ritmi ilə bağlı olaraq çətinləşdi.

Dekonurbanizasiya isə, əksinə, insanların öz xoşu ilə, daha çox psixoloji rahatlıq və həyat keyfiyyətini artırmaq məqsədilə şəhərdən kəndə qayıdışı ilə səciyyələnir. Burada əsas motivlər arasında təbiətə yaxın olmaq, sosial münasibətlərin dərinləşməsi və stresdən uzaqlaşmaq kimi amillər dayanır. Lakin bu proses həm də yeni sosial dinamikaların yaranmasına yol açır. Kəndlərdə yeni sosial qruplar, mədəni dəyişikliklər və yeni yaşam tərzləri formalaşır.

Psixoloji baxımdan, hər iki prosesdə insanların adaptasiya problemi önəmlidir. Şəhərləşmə zamanı insanlar kəndin kollektiv həyatından şəhərin fərdi və bəzən yadlaşdırıcı mühitinə keçid etdikləri üçün sosial təcrid və stress yaşadılar. Dekonurbanizasiya zamanı isə şəhər həyatının tələblərindən və təzyiqlərindən azad olma ümidi ilə kənd mühitinə qayıdanlar bəzən kəndin iqtisadi məhdudiyyətləri və mədəni fərqlilikləri ilə üzləşirlər.

Hər iki mərhələdə insanın sosial kimliyi və mənəvi vəziyyəti dəyişir. Şəhərləşmə urban insanın özünü daha çox fərd olaraq görməsinə gətirib çıxararkən, dekonurbanizasiya sosial bağlılıq və yerli dəyərlərə geri dönüş istiqamətində bir addımdır.

Nəticədə, sənaye inqilabının yaratdığı şəhərləşmə ilə XXI əsrin kəndə dönüşü sosial və psixoloji baxımdan bir-birini tamamlayan, amma fərqli çalarlar daşıyan proseslərdir. İnsanların həyat keyfiyyətini artırmaq üçün hər iki dövrdə ortaya çıxan problemləri anlamaq və uyğun həll yolları tapmaq vacibdir.

Sənaye inqilabından sonra başlayan şəhərlərə kütləvi köç və XXI əsrdə müşahidə olunan kəndə dönüş tendensiyası, tarix boyu insanların yaşayış yerləri və həyat tərzlərində baş verən dərin dəyişikliklərin iki əsas mərhələsi kimi diqqət çəkir. Hər iki proses sosial, psixoloji və iqtisadi baxımdan fərqli dinamikalara malik olsa da, insan həyatının keyfiyyətini artırmaq məqsədi ilə bağlıdır.

Şəhərləşmə dövründə insanların kütləvi şəkildə kəndləri tərk edərək şəhərlərə üz tutması, sənaye və texnologiyanın inkişafı ilə bağlı iqtisadi fürsətləri təmsil etsə də, insanların sosial əlaqələrində təcrid və psixoloji stress kimi çətinlikləri də artırdı. Digər tərəfdən, müasir dövrdə kəndə dönüş, insanın təbiətlə, ailə və icma ilə daha yaxın əlaqələr qurmaq arzusunun ifadəsidir. Bu tendensiya, xüsusilə pandemiya dövründə və texnologiyanın inkişafı ilə "uzaqdan işləmək" imkanlarının genişlənməsi nəticəsində daha da gücləndi.

Lakin kəndə dönüş də öz daxilində müxtəlif sosial və psixoloji çağırışları ehtiva edir. İnsanların yeni mühitə uyğunlaşması, kənd həyatının gətirdiyi maddi və sosial məhdudiyyətlərlə başa çıxması zaman və dəstək tələb edir. Şəhərləşmə və dekonurbanizasiya prosesləri insan həyatında fərqli problemləri önə çıxarır, lakin hər iki mərhələdə əsas məqsəd - daha dolğun, xoşbəxt və mənalı həyat axtarışıdır.

Gələcəkdə, urbanizasiya və kənd həyatının müsbət cəhətlərini birləşdirən, həm texnoloji inkişafı, həm də insan psixologiyasını nəzərə alan yeni yaşam modellərinin yaranması mümkündür. Belə yanaşmalar insanları həm sosial təcriddən qoruyar, həm də həyat keyfiyyətini yüksəldə bilər.

Nəticə etibarilə, həm sənaye inqilabından sonra başlayan şəhərləşmə, həm də bugünkü kəndə dönüş tendensiyası insan həyatında dönüş nöqtələri kimi qiymətləndirilməli, hər iki prosesin sosial və psixoloji təsirləri dərin şəkildə öyrənilməli və uyğun sosial siyasətlər hazırlanmalıdır.