Tək adam Tənha adam Kamal Abdullaya ithaf olunur

Loğman RƏŞİDZADƏ
yazıçı-publisist

Tənhalığı sevməyənlər - azadlığı sevməyənlərdir, çünki yalnız tənhalıqda azad olmaq mümkündür.

Artur Şopenhauer

Azadlıq

Özünüdərk, öz potensialını reallaşdırmaq imkanı, özünü və ətrafını təhlil edib qiymətləndirmə zəngin mənəviyyat və azad düşüncədən qaynaqlanır. İnsan fitrətən, təbiətcə, doğuluşdan azad həyata, azad təbiətə, azad yaşam tərzinə meyillidir. Cəmiyyət nə qədər öz "qanunlarını" diktə etsə də, insanın canının, qanının, həyat və yaşam fəlsəfəsənin cövhəri azadlıqdır. Bunu cəmiyyət daxilində reallaşdıra bilməyən insan daxilən, hisslərinin və duyğularının uzaq vadisində azad səyyahdır. Cəmiyyət onu sıxır, rəngini və təbiətini dəyişir, arzu və ideallarında sxematiklik yaradır, düşüncə və fəaliyyətinə özünün boz rəngini əlavə edir. Lakin ruhuna toxuna bilmir. İnsanın azadlıq duyğularının açarı da bu ruhi dayanıqlıqdadır. Lev Tolstoyun qızı Aleksandra Tolstoya yazırdı: "Hər şeydən çox azadlıq istəyirəm. Ac olum, susuz olum, təki azad olum". Bu hiss, bu yaşantı az-çox, aşağı-yuxarı hamıya xasdır. Hamı azadlığa təşnədir. Şərəfli və rahat həyat insan azadlığındadır.

İnsan fitrətən, təbiətən təkdir. Doğuluşdan tək yaranır, hələ ana bətnində formalaşanda bioloji və fizioloji parametrlərilə, özünəməxsus cəhətlərilə seçilir. Bəzən insanlar ekiz doğulur, üçəm, lap beşəm dünyaya gələnlər də olur. Lakin onlar da bəzi zahiri cizgilərinin oxşarlığını çıxmaq şərtilə, bütün hallarda, genetik proqramları, barmaq izləri, üz-bədən cizgiləri, hətta qan qrupları ilə fərqli olur. Tur Xander demiş: "Elm "alın yazısını" qəbul etmədi, amma "genetik proqam" adı altında onu özü kəşf etdi". Odur ki, insan doğuluşdan fərdi genetik proqramla yaranır. Bu proqrama görə insan bütün parametrlərlə təkdir, fərdi və fərqlidir. Bu, onun alın yazısıdır, təbii koordinatlarının təzahürüdür.

İnsanlar içində o, öz potensialını reallaşdıra bilmir, əriyib kütləyə qarışır, çoxluğun donuq bir ünsürü kimi axına qoşulub itib-batır. Lakin o, təklikdə, özgürlükdə möhtəşəmdir, özü ilə baş-başa olanda özünü kəşf edə bilir. Belədə o, Nizami, Füzuli, Bəhməniyar, Şah İsmayıl, Eynşteyn, Platon, Aristotel, Balzak, Hüqo, Tolstoy, Dostayevski olur, dünyanı dərindən dərk edən, onun inkişaf meyllərini müəyyən edən sənət-elm fədaisinə çevrilir. Tənhalığı sevə bilməyən həyatı da sevə bilməz.

Adam özü özünün qaraçuxasıdır. Yaxşılığı da, pisliyi də hər kəs özünə edir. Doğuluşdan bütün insanlar bərabər olur. Aşağı-yuxarı, az-çox fərqli duyğu və düşüncələr, elmi biliklər, dünyadərki və ətraf aləmi hiss etmə insanlarda bərabər paylaşılır. Qaldı, ondan istifadə, onu reallaşdırmaq, praktik müstəvidə sərvətə çevirmək, bu, artıq fərdi çaba, şəxsi mübarizə və özünüformalaşdırmaqla həyata keçirilir. Neçə-neçə istedadın fəaliyyətsizliyi, laqeydliyi, tənbəlliyi üzündən gözümüzün qabağında məhv olub getdiyinin azmı şahidi olmuşuq? İnsan ən çətin, ən fəlakətli anında belə, sınmamalı, mübarizədən çəkinməməli, bir an ruhdan düşüb ayaq geri qoymamalıdır. İnsan ömrün hər anında, hər keçidində özü özünü yenidən, dönə-dönə yaratmalıdır. Hər bir insan öz külündən doğulur. Nə qədər yansan, bir o qədər bərkiyər, müdrikləşər, mətnləşər, dünyaya daha ayıq-sayıq nəzər yetirərsən. Budda: "İztirab-həqiqətdir", - deyirdi. Bəli, həqiqətə məhz iztirabla, əzab və çabalar ilə çatmaq olar. İnsan simurq quşu timsallı öz külündən yenidən doğulanda möhtəşəm olur. Əbu Turxan deyirdi: "Kömürün küldən fərqi canında hələ də yanmaq potensialının qalmasındadır". İnsan da nə qədər yansa, külündə bircə qor olsa belə, qalır. O, həmişə bu sonuncu qordan (ümid işığı, arzu potensialı, yaşamaq, yaratmaq həvəsi) alışır, yenidən doğulur, yeni nəfəslə, enerji və güclə həyata atılır, mübarizəsinə davam edir. Bu enerji onun daxili imkanlarından, iç dünyasından, yaradıcılığından süzülüb gəlir. İnsan ölənədək tükənmir.

Düşünürəm - yaşayıram

Xoşbəxtlik, heç də mücərrəd anlayış deyil. O, bizim həyatımızda özümüzün içən, mənən, duyğu və düşüncələrimizlə yaratdığımız nəsnədir. Bu, kənardan diktə olunmur və yaxud həyatımıza qeyri-adi şəkildə daxil olmur. İnsan həyatında şüursuz şəkildə dolaşan bir əbədiyyət cövhəri də var. Bunun adı taledir. Lakin unutmaq olmaz ki, taleyimizi də biz çox vaxt özümüz öz əməllərimizlə yazırıq. Düşüncələrimiz burada çox böyük rol oynayır. Hissi oyanış, ürəyədamma, ruhi təbəddülatlar son anda düşüncələrimizə çevrilir. Düşüncələrimiz həyat pilitələri kimi yaşam istiqamətlərimizi hamar yola çıxarır. Mark Avreli necə də gözəl deyib: "Düşüncələriniz necədirsə, həyatınız da elədir. Həyatınızın gedəsini dəyişmək istəyirsinizsə, düşüncələrinizi dəyişin". İnsan tənhalıqda xoşbəxtdir. Cəmiyyət içində o, düşünə, özünü reallaşdıra bilmir, kütləvi psixozun sıxıntısında əziyyət çəkir, yolunu itirir. Təklikdə o, özüdür və Allahla baş-başadır. Bu, vəhy anıdır, düşüncə məqamıdır, şüur aktının işlək momentidir. Əsl möhtəşəm qərarları insan özü ilə baş-başa olan anda verir. İnsan özü olanda, cəmiyyət xıltından təmizlənəndə möhtəşəmdir.

Ləyaqət fenomeni

Yaradıcı insanlar, dahi alimlər, incəsənət xadimləri, yazıçılar, feilən təkdir, tənha həyat yaşayır, sanki cəmiyyətdən təcrid bir ömür sürürlər. Onlar insanlar içində, kütlə arasında bir sözlə, cəmiyyətdə həmişə özləri öz dünyasında dolaşır, öz ruhi və şüuri ampulasındadır, cəmiyyət içərisində ayrıca bir cəmiyyətdir. Düşünə bilən, ruhən oyaq insanlar, başqa sözlə, yaradıcı insanlar özləri hiss eləmədən belə, daim öz əməlləri ilə dünyanı işıqlandırırlar. Onlar təkbaşına bütöv insan kütləsinin bacarmadığı işlərə imza atırlar. Məsələn, Eynşteynlə cəmiyyəti bir arada təsəvvür eləmək olarmı? Bütün ömrünü, şüurlu həyatını təklikdə, ən nəhayət tənhalıqda keçirən bu insan cəmiyyət adımı olsaydı, belə cahanşümul elmi kəşflərə imza ata bilərdimi? Onun böyüklüyü, intellektual potensialı təkliyindən, tənhalığından, ən nəhayət, fərdi azadlığından süzülüb gəlirdi. Cəmiyyət içində ərisəydi, dost-tanışa, qohum-əqrəbaya vaxt ayırsaydı, cəmiyyətə qarışıb adi adama çevriləcəkdi. Onun böyük elmi kəşfləri tənhalığından qaynaqlanırdı. Öz işinə, əməli fəaliyyətinə, elmi kəşflərinə son dərəcə aludə olan Eynşteyn əynindəki paltarları dəyişməyi belə, unudurmuş. Bu, onun özü, cəmiyyət və Allah qarşısında məsuliyyət hissi idi. Onunçün yaşam Əbu Turxan demişkən: "Ancaq yaradıcılıq məqamları sözün həqiqi mənasında həyatdır", - sözlərilə ifadə oluna bilər. Belə insanlar cəmiyyətdə nadir rast gəlinən personalardır - üç-beş faiz. Lakin cəmiyyət belələrinin çiynində qərar tutur.

Məhəmməd Peyğəmbər (s.ə.s.) deyirdi: "Ən böyük qələbə insanın öz üzərindəki qələbədir". Yalnız özünü dərk edən insan öz üzərində qələbə çala və cəmiyyətdə öz yerini tapa bilər. Özünüdərk sənin həyata yönəlik iradə və məqsədlərini təyin edir. İradəli insan hər şeyə qadir olur. Şüur aktları da iradi gücə bağlıdır. Bu, özü, şəxsiyyətin üstün cəhətlərinin formalaşmasından yaranır. Ləyaqətli insan öz tənhalığıyla mütləqdir. Abır-həya, əxlaq, sevgi, hörmət - bütün bunlar ləyaqətin simptomplarıdır. Bu, fitrətən hamıda mövcuddur. Onu qorumaq, daim var etmək, cilalamaq və son anda xarakterə çevirmək yaşam eleksiridir.

Təklik, hətta, anatomik cəhətdən dünyanı və insanları daha dərindən dərk etmə simptomplarının başlanğıcıdır. Özünü dərk edən insan cəmiyyətdə öz yerini daha düzgün müəyyən edir. Cəmiyyətin kütləvi psixozdan xilası da ayrı-ayrı düşünə bilən insanların varlığına bağlıdır. Əbu Turxan yazır: "Ancaq özünü tapan adam həyatını istədiyi kimi idarə edə bilər". Təkcə öz həyatınımı? Özünü dərk edən insan təkcə özünə deyil mənəviyyatı, ləyaqəti, intellektual imkanlarıyla bütün cəmiyyətə təsir göstərə bilir.

Unutmaq hissi - xilas vasitəsi

Unutmaq, insan oğlunun genetik və ictimai yaddaşının mühüm qatıdır. Unutmaq, yaşamaq vasitəsidir. Unutmaq, şüurumuzu lazımsız yükdən təmizləmək, özünü mənəvi təcriddən qurtarmaq və yaşamağa mane olan hisslərdən, yaşantılardan silkinməkdir. Yaddaş insan oğlunun həm xilası, həm də məhkumluğudur. Yaddaş, bəzən bizim yaşamağımıza, həyatda yeni perspektivlərə mane olur, əzab verir, bioloji və ictimai dəyərlərə kölgə salır. Cəmiyyət yaddaşı yükləyir: lazımlı-lazımsız hadisələr, olaylar yaddaşda ağırlıq yaradır. Düzdür, insan beyninin imkanları genişdir. Alimlərin hesablamalarına görə, biz yaddaşımızın cəmi 10 faizindən istifadə edirik (Qeyd edək ki, beynin imkanlarından ən çox istifadə edən canlı delfinlərdir - 20 faiz. Onlar ən uzaq məsafələrdən hadisələrə reaksiya verə bilirlər. Bu əlaqə ulturasəs vasitəsilə baş tutur). Odur ki, informasiya axınından qaynaqlanan hədsiz yükləmələr xaosu beyində də qarmaqarışıqlığa səbəb olur, yaddaş çaşqınlığı törədir, son anda düşüncələrimizin effektini zəiflədir, qərarvermə əmsalında çaşqınlıq yaradır. İnsan, təklikdə daha dərindən düşünür, daha dəqiq qərarlar verir, nəticələr çıxarır və həyatda yaşam normalarını daha səlis müəyyən edir.

Unutmaq hissi fərdi azadlığın yaratdığı yaşantıdır. Özünü dərk edən insan unutmağa daim meyilli olur. Çünki: "Unutmaq - insanın əsas bacarığıdır" (A.Kamyu). Yaşamaq, duyğu və düşüncələrini reallaşdırmaq üçün lazımsız informasiyalardan, biliklərdən, xatirələrdən, bir sözlə, yükə donmuş yaşantılardan xilas olmaq lazım gəlir.

İnsanlar, adətən iki qrupa bölünür: ekstravert (hamıya açıq olan) və intravert (qapalı) adam. Ekstravert adam cəmiyyət üçün, heç də həmişə maraqlı olmur. Açıq adam topluma mənasız və maraqsız təsiri bağışlayan oxunmuş kitab kimidir. İntravert adam isə qapalılığı, sirli və mənalı mübhəmliyi ilə hamının maraq dairəsindədir. Onu kəşf etməyə çalışırlar, öyrənməyə can atırlar, duyğu və düşüncələrini müəyyən etməyə cəhd göstərirlər. İşığın parlaqlığı üçün qaranlığın daha da qatılaşması lazımdır. Qapalı insanın işığı içindədir, nə qədər çox gizlində qalsa, işığı o qədər də parlaqlaşar. İnsan öz içində səmimi və azaddır, öz içində mübhəmliyi ilə möhtəşəmdir. Oskar Uayld bu mənada deyir: "İnsanın ən az səmimiliyi öz adından danışanda olur. Sən ona maska ver, həqiqəti desin". Bəli, insan içində, təklikdə, görünməyəndə daha azad və səmimidir. Cəmiyyət içərisində hamı özünü gizlədir, kütləvi şüurun tələblərinə tabe olur. Bu, bəzən əks-nəticələrə səbəb olur. Mehmet Akif Ərsoy bu mənada deyir: "Avropalıların yaşayışı bizim dinimiz, dinləri isə bizim yaşayışımız kimidir". Bəli, çox vaxt belə olur, düşüncə ilə həyat tərzi bir-birinə ziddiyyət təşkil edir. Narazılıqlar, ictimai etirazlar, kütləvi iğtisaşlar, inqilablar bu zaman qaçılmaz olur. Odur ki, Qoca Şərq daim çalxalanıb, bu gün də çalxalanır. Çünki ideyalarla, mənəvi konsepsiyalarla, düşüncə aktları ilə yaşam tərzi uyğun gəlmir. Belədə də ən çox əzab çəkən, məşəqqətlər yaşayan düşüncə sahibləri, tənha adamlar, alimlər, mütəfəkkirlər, yaradıcı şəxslər olur. Çünki onlarla cəmiyyət arasında bu zaman uçurumlar, yarğanlar, daha da dərinləşir. Məsələ burasındadır ki, kütləvi iğtisaşlar, inqilablar bu fikir sahiblərinin iradəsi, düşüncəsi əleyhinə baş verir. Bu isə onları yeni məşəqqətlərə salır. Onlar azadlıq axtardığı yerdə cəhənnəm qaranlığına düşürlər, daha çox əzab çəkirlər. Çünki: "Mənəvi tərəqqi ancaq fərdi azadlığın işi ola bilər, hüququn ən ali təyinatı isə bu yaradıcılığı təyin etməkdir" (İ.A.Pakrovski, rus hüquqşünası). Yaxın Şərqdə bu paradoks reallıqdır. Burada insanın fərdi azadlığı ilə kütlə düşüncəsi bir-birinə ziddiyyət təşkil edir. Başqa sözlə, Şərqdə insanın fərdi azadlığı kütləvi şüurda qəbul olunmur. Odur ki, ictimai problemlər zaman-zaman təbii ahəngə çevrilir.

Fərdin üsyanı

Cəmiyyət zaman-zaman azad və düşüncəli insanlara qarşı olub və hər dəfə də adekvat reaksiya görüb. Həmişə interavert (sxematik), idarə olunan, ipə-sapa yatan, tabe edilə bilən, normalardan kənara çıxmayan adamlar qəbul edilib. Cəmiyyət ruhunu ona təslim edənləri sevir. Odur ki, özünü dərk edən, fərqli yaşantılı insanlar cəmiyyət üçün yad element sayılmışdır. 1864-cü ildə katolik kilsəsi Viktor Hüqonun romanlarını inanclılar üçün zərərli hesab edərək yasaqlı kitablar siyahısına saldı. Yasağın mahiyyəti aydın idi. V.Hüqo insanin şəxsiyyət kimi müstəqil düşüncə, özəl əxlaq və azadlığını təbliğ edirdi. Bu da kilsənin ekspansion siyasətilə uyğun gəlmir, onu qane etmirdi. Kilsə kütləvi şüuru və ümumi dərketməni, bəsit düşüncə, boz, eyni, rəngsiz (birrəngli) şüuru qəbul edirdi. Fərdi azad düşünən insanı ram etmək, idarə etmək müşküldür. İnsan kütlə içində ram olur, sakit və zərərsiz həyat sürür. Sürünü idarə etmək asandır. Vay odur, düşünə bilən, azadlığı sevən, kütləvi şüurun simptomlarını başa düşüb onu inkar edən, axına qarşı gedən insanları idarə etməyə cəhd göstərəsən. Bu xüsusda rus fiziki Sergey Kapitsanın bir sözü yada düşür. O, deyir: "Qoyunlardan sürü düzəltmək asandır, oğul istəyirəm ki, pisiklərdən sürü düzəltsin".

V.Hüqonun qəhrəmanları fərdi düşüncəli, daxilən azad insanlardır. Bu da kilsənin arzusuna zidd, istəyinə qarşı idi. V.Hüqonun qəhrəmanları kilsə qəliblərinə sığmırdı. Jan Valjan, Javer, Qavroş, Marius barədə başqa cür yozum vermək mümkün deyil. Hələ Qvazimoda, onun üsyankar ruhu, daxili barışmazlığı, mənəvi çabaları, ictimai etiraz səviyyəsinə qalxmış fərdi narazılığı. Bu qəhrəmanlar ilk növbədə özləri özlərinə qələbə çalmış insanlardır. Fərdi azadlıq, cəmiyyətin fövqünə yüksəlmək özünəqaliblikdən keçir. İnsanın öz üzərindəki qələbəsi, əslində dünya üzərindəki qələbədir. İnsan dünyaya özü ilə bağlanır və qırılma nöqtəsi də özüdür. Özü özünü yaradan insan, həm də dünya nizamını tarazlayır, ətraf aləmi idarə edir, yaranmışların və yaradılmışların yönləndiricisinə çevrilir. V.Hüqonun qəhrəmanları da öz fiziki və ruhi mövcudluğu ilə cəmiyyəti idarə edirdi. Bu da kilsə normalarına uyğun gəlmirdi. Kilsə, müti, iddiasız, norma və qaydalar çərçivəsində yaşayanları sevir. Sərbəst düşüncəli, inqilabi fikirli insanlar, kütləvi axına qoşulmayanlar, axına qarşı gedənlər kilsə normalarına sığmırlar. V.Hüqonun qəhrəmanları bu mənada kilsə ilə antiqonizmdəydi. Bu antiqonizm, əslində təəkiyyə (özünütəmizləmə) əmsalıydı. Belədə insan cəmiyyətin ruporuna çevrilir, təcərrüd (Allaha qovuşma və sığınma) mərtəbəsinə qalxır. Bu ruhi hal üsyankar insanların mənəvi örtüyünə, qaraçıxasına çevrilir.

Özünütanıyan adam cəmiyyətin donuqluğu, durğunluğu ilə barışmır. Düşünə bilən, ruhi təlatümlərlə yaşayan insan cəmiyyətin eybəcərliklərinə daim müxalif olur. Yaşanan naqisliklər, nizamsızlıqlar onda üsyankar bir xarakter formalaşdırır. "Xaç atası" filmində deyildiyi kimi: "Şüur əziyyət çəkəndə bədən üsyan eləyir". Bu mənada Höte dünyanı həssas qəlblər üçün cəhənnəm adlandırır. Beləliklə, getdikcə insan öz uca taxtından salınır, cəmiyyətdə yad ünsürə çevrilir və əzab yaşayır. Kütləvi şüur və hissiyatların hakim olduğu cəmiyyətdə rasional fikir və düşüncəyə yer qalmır. Vaqif Səmədoğlu bu xüsusda deyir:

İndi hər səsdən, hər küydən

Sükuta dönmək vaxtıdır.

Millət, dövlət zirvəsindən

İnsana enmək vaxtıdır. 

Mövlanə Cəlaləddin isə duyğularını belə ifadə edir: "…izdihamlarla birlikdə getmək lazım olduğu fikrinə vardım. Sonra da əsl gedişin izdihamlara qarşı olması lazım olduğunu anladım". Möhtəşəmlik izdihama qarşı getməkdir, seçkin insan təklikdə əzəmətlidir. Küləyə qarşı uçan quş təbii şəkildə daha yüksəyə qalxır.

Məhkumluq

"Yaradanın əlindən çıxan nə varsa, gözəldir. Hər şey insanın əlində pozulur". Russonun bu sözləri insan-təbiət-cəmiyyət əlaqələrinin sərrast təlimidir. İnsanın içində yaranan insan daha mükəmməl və gözəldir. Cəmiyyətdə hər şey dağılır, bərbad olur, ilkin gözəlliyini itirib eybəcərləşir. Doğulan bütün uşaqlar zərif və məsum olur. İlkin təbiətində hamı sevimli, hətta, demək olar ki, müqəddəsdir. Böyüdükcə, cəmiyyət öz izini qoyduqca bu müqəddəs varlıqlar ruhən və əqlən çirklənir, qarışıq konqlemerata çevrilir, ilkin gözəlliyini itirib eybəcərləşirlər. Bu, artıq insanın məhkumluğudur. Cübran deyir: "Həyatın qəlbinə çatanda sən gözəlliyi hər şeydə görəcəksən, hətta gözəlliyə kor olan gözlərdə belə". Gözəllik, Allahın fəzilətidir. Mütləq gözəllik, mütləq varlığın ifadəsidir. Bu, ən çox mükəmməl insan mənəviyyatında, gözəl əxlaqda, ləyaqətli şəxsiyyətdə, xeyirxah ürəkdə, təmiz niyyətdə yaşayır. Filosoflar dünyanın xilasını müxtəlif yaşantılarda axtarırlar. Kimi, dünyanı gözəllik xilas edəcək, - deyir, kimi sevgi, kimi də vicdan... Şübhəsiz, bunlardan heç biri dünyanı xilas etmək gücündə deyil. Biz bütün bunları bilə-bilə, yenə də həmin yaşantılara can atmalıyıq. Bu amillər dünyanı xilas etməsələr də, onun nizamına töhfə verə bilər. İnsan təbiətən bu sifətlərə malikdir: həm gözəlliyi qiymətləndirir, həm sevgindir, həm də vicdanlıdır. Yaşadıqca cəmiyyət ondan bu sifətləri silməyə başlayır. Gözəlliyə kor olur, sevgi hissləri korşalıb nifrətlə əvəzlənir, vicdan qanunlarını unutmağa başlayır. Bu mənada: "İnsan ruhunun ən ülvi təzahürləri də bəzən keçici olur - həqiqət yolunda xeyir şərə çevrilə bilir" (Teodor Momzen).

Bu, yaşandıqca daxili azadlığın tədricən itirilməsinə gətirib çıxarır. Sən cəmiyyətin diktəsilə bilə-bilə ağa qara deyirsən, həqiqətə göz yumursan, gözəlliyə biganələşir, onu görmürsən, dünya malına susayıb mənəvi aləmə əlvida edirsən. Çox vaxt insanlar cəmiyyətin diktəsi ilə öz azadlıqlarından könüllü şəkildə imtina edirlər. Bu instinq sonralar tam şüurlu fəaliyyətə çevrilir. Biz daxilən azad ola, içimizdə yaşayan əsl "mən"imizi oyada, zəngin mənəviyyatımızı diktə edə bilmirik. Cəmiyyətin yaratdığı axın bizi də istər-istəməz öz ağzına alıb aparır. Var-dövlət uğrunda əsl marafon başlayıb. Zəngin olmaq istəyi, artıq, xarakterə çevrilib. Bu yerdə Şopenhauerin bir sözü yerinə düşür: "Var-dövlət dəniz suyudur. İnsan onu içdikcə daha çox susayır". Bəli, sərvət, mal-dövlət hərisliyi bütün mənəvi-əxlaqi, etik-estetik məziyyətləri üstələyib. Bu hərislik insanı özündən alıb aparıb, fərdi təmiz, pak, bakirə ilkinliyindən qoparıb. Mal-dövlət hərisliyi insanı qaniçən vəhşiyə çevirib. Belələri unudur ki, bunun sonu yoxdur. Bir türk misalında deyildiyi kimi: "Mal sahibi, mülk sahibi, hanı bunun ilk sahibi?"

Var-dövlət, hədsiz zəngin həyat insanın mənəvi inkişafına əngəl törədir, daxili aşınmaya və deqredasiyaya səbəb olur. Məsələ burasındadır ki, silah uşaq əlində təhlükəli olduğu kimi bu gün var-dövlət, sərvət işbazların, savadsız, mənəviyyatsız, içi boş insanların əlində toplanıb. Bu da cəmiyyətə bir təhdiddir. Əxlaq, mənəviyyat, izzəti-nəfs və başqa bu kimi dəyərlər rahatlıqla alınıb-satılır. Mal-dövlət hərisliyi, əslində savadsızlıqdan, küt, solğun mənəviyyatdan irəli gəlir. İnsan öz içində yaratdığı insanda, çirklənməmiş, pak qalmış varlıqda daha mükəmməl və gözəldir. Cəmiyyətdə hər şey dağılır, bərbad olur, ilkin gözəlliyini itirib eybəcərləşir. Vəhşi ehtiraslar, cilovsuz istəklər, baş alıb gedən şəxsi ambisiyalar ilahi gözəlliyi və nizamı məhv edir.

Bu gün dünyanın hər yerində əxlaq, mənəviyyat arxa plana keçib. Dünya fəlakətlə üz-üzədir. Əxlaq, mənəviyyat yerini şit, mənasız əyləncələrə verib, dünya şəxsi ehtirasların girdabında inildəyir. Müharibələr baş alıb gedir, insan insanı öldürməkdən həzz alır. Bəli, dünya insanın xəbis xisləti əlində inildəyir. Məşhur aktyor Alen Delon ömrünün son illərində yana-yana deyirdi: "Bu epoxadan zəhləm gedir. O, məndə ikrah doğurur. Ətraf büsbütün saxta və yalandır. Başqa fikrə diqqət və hörmət qalmayıb. Hamı pula sitayiş edir". Alen Delon cəmiyyətin bu iyrəncliklərinə qarşı son anda passiv etiraz etmişdir - özünütəcridlə. Uzun illər öz şəxsi qəsrində insan üzü görmədən yaşamış və ölənə qədər də özünü insanlarla münasibətdən təcrid etmişdir. Bu da cəmiyyətlə barışmazlığın, ona qarşı üsyanın, tənhalığın bəxş etdiyi azadlığın bir növ, etirafıdır.

İşığa doğru

Özündəyaşam özünüetirafın, mənəvi inqilabın əsası, içindəki işığın kəşfinin ilkin simptomudur. Təklikdə nəzərlərin içinə yönəlir, qaranlığı görür, işığı kəşf edirsən. Məhəmməd Peyğəmbər (s.ə.s.) Hira dağındakı qaranlıq mağaranın işığıdır. O ilahi əlaqəyə, məhz bu qaranlıq mağarada girmişdi, Allahla ünsiyyət qurmuşdu. Ş.Təbrizi "mağaranı Həzrəti Məhəmmədin məktəbi" adlandırırdı. Həzrəti Məhəmməd (s.ə.s.) qaranlıq mağaranın işığında Peyğəmbərlik mərtəbəsinə yüksəlmişdi. Təklikdə, tənhalıqda insan Tanrıyla baş-başa qalır, içində gizlənmiş ən mübhəm duyğuları oyadır. Dünyanı dərk, məhz bu özünüdərkdən başlayır. Bu ənənə sonralar da davam etmiş, sufilər, övliyyalar, dərvişlər "mağara məktəbi"ni keçmişlər. Övliyyalarda qırx gün inzivaya çəkilmə ənənəsi vardı. Buna çillə çıxarmaq, - deyilirdi. Onlar qırx gündə cüzi qidayla (demək olar ki, ac-susuz) daxili aləmini cilalayır, son anda, qaranlıq mağaradan mənən mükəmməlləşmiş, içindəki işığı kəşf edərək çıxırdılar. Didro təsadüfən demirdi ki, hər bir mağaranın dərinliyində "işıq olacaq".

İnsan yarandığı gündən işığa can atır. İşığa, aydınlığa aparan yol isə hər kəsin içindən, mənəviyyat, əxlaq və düşüncəsindən keçir. Bu işıqlı həyatı hər kəs özü üçün özü yaratmalıdır. Belədə, cəmiyyət də asudə nəfəs alar, həyatımız, yaşayışımız ritmik olar. Lakin çox təəssüf ki, bu gün yaşamaq uğrunda mübarizə var-dövlət, sərvət uğrunda mübarizə ilə ekvivalentləşib. Mənəviyyat, əxlaq, daxili zənginlik, insanı münasibətlər unudulub gedir. İnsanlarda aqressiya, kin-küdurət, düşmənçilik hissləri günü-gündən artır. Amma əslində xoşbəxt yaşamaq üçün elə də çox böyük, qeyri-adi şeylər tələb olunmur. Gözəl insana yaşam üçün bir əlçim gün işığı, bir insan təbəssümü, xeyirxah bir əməl də kifayət edər. Bu dərəcədə sadə və rahat həyatımızı özümüz öz əməllərimizlə, düşüncə və hisslərimizlə mürəkkəbləşdirir, cəhənnəmə çeviririk. Hans Xristian Andersen insan həyatının yaşam modelini sadə və anlaşıqlı dillə çox gözəl ifadə edib: "Yaşamaq üçün Günəş, azadlıq və xırda bir çiçək bəs edər".

Sufi şair Yunis Əmrə yazırdı:

Məni məndə demə, məndə deyiləm,

Bir mən vardır məndə, məndən içəri.

İnsan oğlu! Öz içinə çəkil, bir az da dərinə get, içindəki "mən"inə güvən, daxilində yatmış fil gücünü oyat, gizlində közərən işığı alovlandır!..