Tünd şokolad stressi azaldırmı, yoxsa psixoloji asılılıq yaradır ? ARAŞDIRMA

Şokolad təkcə qida deyil, insanların emosional vəziyyətinə birbaşa təsir edən psixobioqrafik bir məhsuldur. Xüsusilə tünd şokolad son illərdə həm elmi araşdırmaların mövzusu, həm də psixoloji rahatlama vasitəsi kimi məşhurluq qazanıb. Bir tərəfdən onun stressi azaltdığı, əhvalı yaxşılaşdırdığı, konsentrasiyanı artırdığı iddia olunur, digər tərəfdən isə şokoladın yaratdığı potensial psixoloji asılılıq və uşaqlarda davranış dəyişiklikləri barədə narahatlıqlar mövcuddur. Bu araşdırmada tünd şokoladın beyinə təsiri, emosional vəziyyət üzərində rolu, uşaqlar üçün riskləri və psixoloji asılılıq ehtimalı elmi faktlara əsaslanaraq təhlil olunur.

SİA mövzu ilə bağlı araşdırma edib.

Tünd şokolad stressi azaldırmı? — Neyrokimyəvi mexanizmlərin izahı

Tünd şokoladın stressi azaltması təbii şəkərdən deyil, tərkibindəki kakao flavonoidlərindən qaynaqlanır. Flavonoidlər beyində qan dövranını yaxşılaşdırır, stress hormonlarının — kortizol və adrenalin — aktivliyini azaltmağa kömək edir. Bu təsir 2019-cu ildə aparılan klinik tədqiqatlarda da sübut olunub; hər gün 40 qram 70%-lik tünd şokolad qəbul edən fərdlərin kortizol səviyyəsində nəzərəçarpan azalma müşahidə olunmuşdur.

Tünd şokoladın digər stress-azaldıcı təsiri onun triptofan adlı maddəni ehtiva etməsidir. Triptofan beyində serotoninə çevrilir və bu da emosional stabilliyi artırır. Buna görə də tünd şokolad yalnız dad səbəbindən deyil, neyrokimyəvi təsiri ilə də adamda rahatlama hissi yaradır.

Tünd şokolad rahatlıq verir, yoxsa asılılıq yaradır?

Tünd şokoladın yaratdığı “rahatlıq hissi” bəzən psixoloji asılılıqla səhv salınır. Şokolad nikotin və ya alkoqol kimi fiziki asılılıq yaratmasa da, beyində dopamin ifrazını artırdığı üçün emosional dövrə təsir edir.

Bu cür təsir xüsusilə stressli həyatı olan insanlarda "emosional yemək" davranışına çevrilə bilər: beyin şokoladla əlaqəli dopamin artımını “mükafat” kimi qəbul edir və insan stress hiss edəndə yenidən ona yönəlir.

Lakin elmi araşdırmalar göstərir ki, tünd şokolad südlü şokoladla müqayisədə daha az asılılıq yaradır. Bunun səbəbi onun şəkər miqdarının az olmasıdır. Psixoloji asılılıq çox zaman şirinlik meyli ilə bağlı olur, kakao ilə deyil. Bu da deməyə əsas verir ki, tünd şokoladın istifadəsi daha təhlükəsizdir, amma nəzarətsiz və emosional ehtiyac üçün istifadə edildikdə psixoloji vərdiş yarada bilər.

Şokolad beynin “xoşbəxtlik hormonları”na necə təsir edir?

Şokoladın beyində “serotonin artırdığı” barədə məşhur bir iddia mövcuddur. Əslində şokoladın serotonini birbaşa artırması elmi olaraq tam sübut olunmayıb, lakin o, serotoninin prekursoru olan triptofanı yaxşılaşdırır. Bu, beyində serotonin istehsalının dolayısı ilə artmasına səbəb olur.

Bundan başqa, şokoladın tərkibində teobromin və feniletilamin adlı maddələr də var. Feniletilamin beyində sevgi və həyəcan zamanı ifraz olunan maddəyə bənzər təsir yaradır və bu səbəbdən şokolad qəbulundan sonra "həzz" və ya "canlanma" hissi yaranır.

Elmi ədəbiyyatda qeyd olunur ki, şokoladın "xoşbəxtlik hormonu" adlandırılan endorfinlərin istehsalını da artırdığı müşahidə edilmişdir. Endorfinlərin artması fiziki rahatlıq və psixoloji yüngüllük hissi yaradır.

Bu təsirlərin hamısı birlikdə şokoladı yalnız qida deyil, emosional stimulyator kimi formalaşdırır.

Uşaqlarda şokolad istehlakı davranış pozuntularını artırırmı?

Uşaqlarda şokoladın yaratdığı davranış dəyişikliklərinin iki əsas mexanizmi var: şəkər tərkibi və kakao tərkibi. Şəkər səviyyəsinin yüksək olması uşaq beynində sürətli enerji artımı yaradır, sonra da qəfil enerji azalması baş verir. Bu proses “hiperaktivlik növbəsi” kimi özünü göstərə bilər - əvvəlcə həddindən artıq aktivlik, sonra isə əsəbilik və yorğunluq.

Tünd şokoladda şəkər az olsa da, onun tərkibində təbii kofein və teobromin var. Bu maddələr uşaqlarda yuxu pozuntusu, əsəbilik və diqqət çatışmazlığına səbəb ola bilər. Xüsusilə həssas uşaqlarda az miqdarda belə kofein davranış dəyişiklikləri yarada bilər.

Aparılan pediatrik araşdırmalar göstərir ki, gündəlik şokolad istehlakı yüksək olan uşaqlarda təcavüzkarlıq və impulsivlik göstəriciləri digərlərinə nisbətən daha çox müşahidə olunur. Lakin burada tək günahkar kakao deyil - yüksək şəkər tərkibi əsas faktordur. Bu nəticələr göstərir ki, şokolad uşaqlar üçün tam qadağan edilməsə də, miqdar və tezlik ciddi şəkildə nəzarətdə saxlanmalıdır.

Şokoladın insan psixologiyası üzərində yaratdığı emosional təsirin sosial tərəfləri

Müasir həyat tərzində şokolad “özünü yaxşı hiss etmək” üçün sürətli vasitəyə çevrilib. Reklamlar, marketinq strategiyaları və sosial təsirlər şokoladı “mükafat”, “sevgi rəmzi”, “özünü əzizləmə” simvoluna çevirib. Bu, psixoloji davranış formalaşdırır: insan narahatlığını azaltmaq üçün qida vasitələrinə yönəlir.

Bu fenomen stresslə yemək arasındakı əlaqəni gücləndirir. İnsan beyninin yemək vasitəsilə rahatlıq tapmasının sosial tərəfləri psixoloqlar tərəfindən “hedonik qida davranışı” adlandırılır. Bu davranış adətən şəkərli şokoladlarla daha çox əlaqələndirilir, tünd şokolad isə bu riski nisbətən azaldır.

Şokoladın hansı növü real olaraq daha təhlükəsiz sayılır?

Elmi nəticələr göstərir ki, şəkər miqdarı az olan, kakao miqdarı yüksək olan (70% və yuxarı) tünd şokolad daha faydalı və daha az asılılıq yaradan variantdır.

Südlü şokolad isə yüksək şəkər, əlavə yağ və süni maddələr ehtiva etdiyi üçün həm metabolik, həm də psixoloji riskləri artırır.

Bu, tünd şokoladın emosional rahatlama baxımından daha stabil və kontrol ediləbilən effektə sahib olmasını göstərir.

Şokoladın emosional yemək davranışında oynadığı rolun psixoloji təhlili

Şokoladın emosional yemək davranışında xüsusi yeri olması təsadüfi deyil. Beyin şirniyyata qarşı qədimdən bəri həssasdır — şəkərli qidalar ilk insanların sağ qalma instinktində enerji mənbəyi kimi kodlaşdırılmışdı. Bu genetik yaddaş müasir cəmiyyətdə şokoladı “tez təsir edən təsəlli”yə çevirir.

İnsan stres, gərginlik və ya emosional yorğunluq yaşadıqda, beyin “mükafat sistemi”ni aktivləşdirir və dopamin axtarışına çıxır. Şokolad, xüsusilə şəkərli növlər, dopamin ifrazını sürətlə artırdığı üçün bu boşluğu doldurur. Bunun nəticəsində psixoloji olaraq şokolad stresin qarşılığı kimi qəbul edilir və bir müddət sonra insan stres = şokolad kimi şərti refleks yaradır.

Bu davranışın təhlükəli tərəfi onun tünd şokoladla deyil, adətən yüksək şəkərli şokoladlarla güclənməsidir. Tünd şokolad dopaminə təsir etsə də, şəkər qədər güclü deyil və emosional yemək vərdişlərinə daha az səbəb olur. Həmçinin tünd şokoladın dadının daha “acı” olması insanı həddən artıq yeməkdən çəkindirir və bu da psixoloji asılılığı zəiflədir.

Tünd şokoladın beyin funksiyalarını yaxşılaşdırması barədə elmi dəlillər

Son illərdə neyroelm şokoladın beyin fəaliyyətinə təsirini daha dərindən araşdırmağa başlayıb. Kakao flavonoidlərinin beyində qan dövranını artırması yalnız stressi azaltmaqla məhdudlaşmır, eyni zamanda idrak funksiyalarını - yaddaşı, diqqəti, təhlil gücünü - yaxşılaşdırır.

2018-ci ildə aparılan funksional MRT araşdırmalarında tünd şokolad qəbulundan sonra beynin diqqət və qərarvermə ilə bağlı sahələrində aktivlik artmışdır. Bu təsirin səbəbi flavonoidlərin beyin damarlarına təsir göstərərək neyronlara daha çox oksigen çatdırmasıdır.

Kakao tərkibli şokolad eyni zamanda beynin neyroplastiklik qabiliyyətini gücləndirir. Bu, beynin yeni məlumatları öyrənmək, yeni bağlantılar yaratmaq və zədələrdən sonra özünü bərpa etmək bacarığını ifadə edir. Bu təsirin xüsusilə yaşlılarda demans riskini azaltdığı ehtimal edilir.

Bütün bu dəlillər şokoladı yalnız qida deyil, potensial “idrak stimulyatoru” kimi dəyərləndirməyə imkan verir.

Şokolad istehlakında psixoloji balansın vacibliyi

Psixoloqlar şokoladla bağlı davranışın əsasən iki kateqoriyaya bölündüyünü qeyd edir: rasional və emosional istehlak. Rasional istehlak məhsulu qida kimi qiymətləndirməyi, porsiyaya diqqət etməyi və fayda-zərər balansını nəzərə almağı ifadə edir. Emosional istehlak isə psixoloji ehtiyacın ödənilməsi məqsədi daşıyır.

Emosional istehlak adətən aşağıdakı vəziyyətlərdə müşahidə olunur:
– stresli günün sonunda şokolada yönəlmək,
– kədər, narahatlıq və boşluq hissini şirniyyatla doldurmağa çalışmaq,
– mükafat olaraq şokoladdan istifadə etmək,
– sosial təsirlərin (reklamlar, təzyiq, vərdişlər) təsiri altında yeyilən şokolad.

Bu davranış laboratoriya araşdırmalarında kortizol səviyyəsi ilə birbaşa əlaqələndirilir. Kortizol yüksəldikcə beyində qida mükafat sisteminin həssaslığı artır və insan şokolad kimi təcili dopamin mənbələrinə yönəlir.

Burada vacib nəticə ondan ibarətdir ki, şokoladın təsiri insandan insana dəyişir. Bəzi fərdlərdə asılılıq riskini artırır, digərlərində isə yalnız qısa müddətli rahatlama yaradır.

Şokoladın sağlamlıq baxımından potensial mənfi təsirləri

Şokoladın müsbət tərəflərinə baxmayaraq, onun həddindən artıq istehlakı metabolik sağlamlıq üçün risk yarada bilər. Şəkərli şokoladlar piylənməni, insulin müqavimətini və diş çürüməsini artırır. Tünd şokolad isə bu riskləri azaltsa da, yüksək kalorili olduğu üçün kontrolsuz istehlak çəki artımına səbəb ola bilər.

Bəzi insanlar tünd şokoladdakı teobrominə qarşı həssasdır və şokolad istifadə etdikdə ürək döyüntülərində artım, narahatlıq və yuxusuzluq yaşaya bilərlər. Bu, xüsusilə gec saatlarda şokolad yeyən insanlarda daha çox müşahidə olunur.