Xəzərin səviyyəsi 18 metr enəcək Qum və duz fırtınaları olacaq Dəhşətli proqnozlar

Dünyanın ən böyük qapalı su hövzəsi olan Xəzər dənizinin səviyyəsi son onilliklərdə sürətlə azalır. Sahil boyu gəzəndə dənizin onlarla metr geri çəkildiyini müşahidə etmək mümkündür.

Bu proses ekoloji, iqtisadi və sosial baxımdan ciddi nəticələr doğurur.

Prezident İlham Əliyev dəfələrlə Xəzər dənizinin səviyyəsinin azalmasına diqqət çəkib. 2024-cü ilin aprel ayında ADA Universitetində keçirilən "COP29 və Azərbaycan üçün Yaşıl Baxış" mövzusunda beynəlxalq forumda dövlət başçısı bu problemin regional və qlobal əhəmiyyətini vurğulayaraq qeyd edib ki, Xəzər dənizinin səviyyəsinin azalması ciddi ekoloji və iqtisadi nəticələrə səbəb ola bilər. Prezident Əliyev bu məsələnin beynəlxalq səviyyədə diqqətə alınmasının vacibliyini qeyd edib.

Tədqiqatçılar hesab edirlər ki, Xəzərin səviyyəsindəki dəyişikliklərin əsas səbəbi qlobal iqlim dəyişikliyi, buxarlanmanın artması və qida çaylarının, xüsusilə Volqa və Uralın suyunun azalmasıdır. Utrext Universitetindən Dr. Matthias Prange və həmkarları, 2020-ci ildə yayımladıqları araşdırmada bildiriblər ki, 2100-cü ilə qədər dəniz səviyyəsi 9-18 metr arası enə bilər. Bu, dənizin sahəsinin təxminən dörddə birinin quruması və 93,000 kvadrat kilometrdən artıq ərazinin quruya çevrilməsi deməkdir.

Elm və Təhsil Nazirliyinin akademik Həsən Əliyev adına Coğrafiya İnstitutunun Xəzər dənizinin hidrometeorologiyası şöbəsinin müdiri, coğrafiya elmləri doktoru Səid Səfərov Bakupost.az -a açıqlamasında bildirib ki, mövcud iqlim dəyişmələri, qlobal istiləşmə və su idarəetmə rejimləri bu cür davam edərsə Xəzər dənizinin səviyyəsi daha da azalacaq. Coğrafiyaşünas alim bildirib ki, dənizin suyunun azalmasının səbəblərindən biri də küləkdir.

“Milyon illər əvvəl Xəzərin yerləşdiyi ərazidə zəlzələlər, tektonik proseslər çox idi, o zamanlar onun səviyyə dəyişmələri bilavasitə tektonik proseslərlə əlaqədar idi. Artıq tektonik proseslər zəiflədiyi və nəzərəçarpacaq əhəmiyyət daşımadığı üçün hazırda Xəzər dənizinin səviyyə dəyişmələri iqlim amili ilə əlaqədardır. İqlim amilləri də onun su balansına təsir edir. Xəzər dənizinin səviyyəsi onun su balansı ilə müəyyən olunur. Bu balansın elementləri çayların gətirdiyi su, dənizin səthinə düşən yağıntılar və sətdən buxarlanmalardır.

Nümunə üçün deyək ki, hər il Volqa çayından Rusiya ərazisində 25-30 kubkilometr su götürülür. Bunu Xəzər dənizinin sahəsinə bölsək, hər il su götürülməsi Xəzərin səviyyəsinə 8-9 santimetr təsir edir. Digər amil son vaxtlar Xəzərin səthindən buxarlanmanın kəskin artmasıdır. Bunun əsas səbəbi temperaturun artımı olsa da, digər gözlənilməz amil küləkdir. Hazırda külək amilinin Xəzər dənizinin səviyyəsinə təsirini tədqiq edirik. İlkin araşdırma nəticələrinə görə, 1996-cı ildən indiyə qədər küləyin şərq komponenti demək olar ki, 25-30 faiz artıb, şimal komponenti isə 20-30 faiz azalıb. Bu o deməkdir ki, bizə nisbətən sərin hava şimaldan gəlir, özü ilə buludlar, yağıntılar gətirir, həmin amillər azalıb. Əksinə şərq amili, yəni Orta Asiyadan bizə doğru gələn isti külək daha da artıb. Həmin amil həddən artıq özünü büruzə verir. Şərq komponentinin şimal komponenti ilə nisbətini Xəzərin səviyyə dəyişmələri ilə müqayisə etdik və 60 faizdən çox əlaqənin olduğu qənaətinə gəldik. Bu o deməkdir ki, səviyyənin azalması tam külək amilindən asılı olmasa da, hər halda külək amili nəzərəçarpacaq dərəcədə Xəzərin səviyyə dəyişmələrinə təsir edir. Küləyin rejiminin dəyişməsinə isə qlobal iqlim indeksləri təsir edir.

Xəzər dənizinin səviyyəsinin aşağı düşməsi təxminən 2042-ci ilə qədər davam edəcək. Sonra isə müəyyən qədər qalxma gözlənilir. Amma biz bilmirik ki, o, əvvəlki səviyyələrə gəlib çatacaq, ya yox.”

Peyk müşahidələri Xəzərdəki dəyişiklikləri aydın şəkildə göstərir. NASA-nın “Earth Observatory” platformasının təqdim etdiyi bu iki peyk görüntüsü Xəzər dənizinin şərq sahillərində baş verən dəyişiklikləri aydın şəkildə ortaya qoyur. Birinci şəkil 2000-ci ildə, ikinci isə 2022-ci ildə çəkilib. Fotolarda sahil xəttinin nə qədər geri çəkildiyi və su səviyyəsinin dramatik şəkildə azaldığı açıq-aşkar görünür.

Bu vizual sübutlar, son 20 ildə Xəzər dənizinin ekoloji balansının pozulmasının konkret nəticələrindən biridir. Elmi tədqiqatlar bu azalmanı iqlim dəyişikliyi, buxarlanma sürətinin artması və çay axınlarının azalması ilə əlaqələndirir.

Bu tendensiya təkcə Xəzərə aid deyil. Dünyada oxşar hallar artıq yaşanıb. Məsələn, Aral dənizinin quruması XX əsrin ən böyük ekoloji fəlakətlərindən biri sayılır. Sovet dövründə pambıqçılıq üçün çayların istiqaməti dəyişdirildikdə, Aralın səviyyəsi sürətlə düşməyə başladı. Nəticədə, balıqçılıq sənayesi məhv oldu, toz fırtınaları yayıldı və bölgənin əhalisi ciddi sağlamlıq problemləri ilə üzləşdi. Alimlər Xəzərin də “yeni Aral”a çevrilə biləcəyini istisna etmirlər.

Niderland və Almaniyadan olan iqlim modelləşdiricilərinin 2020-ci illərin ortalarında təqdim etdikləri ortaq araşdırmada Xəzər dənizinin səviyyə azalması "sakit və görünməyən bir fəlakət" kimi təqdim olunur. Onların sözlərinə görə, dünya okeanları iqlim dəyişikliyindən böyüyərkən, qapalı su hövzələri, yəni göllər və daxili dənizlər sürətlə kiçilir. Bu ziddiyyətli proses planetin su dövranının necə dəyişdiyini sübut edir.

Azərbaycan da bu prosesin acı nəticələrini yaşayır. Balıqçılıq təsərrüfatları məhsuldarlığını itirir, limanlar dərinliyini itirdiyi üçün gəmilər tam yüklə çıxa bilmir. Xəzər suitisi kimi unikal canlılar isə yaşam mühitlərini tərk edir və ya məhv olurlar.

Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi yanında İctimai Şuranın üzvü, ətraf mühit məsələləri üzrə ekspert Rövşən Abbasov Bakupost.az -a açıqlamasında Xəzərin qurumasının qarşını almaq üçün görülən tədbirlər barədə məlumat verib:

"Əlbəttə ki, biz suyun çəkildiyini çox görürük və böyük ərazilər getdikcə daha çox dənizdən azad olur. Bəzən bu ərazilərdə elə yerlər açılır ki, orada biz heç nə edə bilmirik. Çünki kifayət qədər duzlu ərazilərdir, nə ağac əkmək, nə də hansısa başqa bir təsərrüfat fəaliyyəti həyata keçirmək mümkün olur. Digər tərəfdən, bu heç vacib də deyil. Ola bilsin, Xəzərin səviyyəsi qalxarsa, biz həmin ərazilərin yenidən su altına girəcəyini görəcəyik. Amma bunu demək çox çətindir və hər bir halda biz Xəzərin səviyyəsinin azalmasına uyğunlaşmalıyıq. Məsələn, qum, duz fırtınaları ola bilər.

Bütün bunların qarşısını almaq üçün hansısa bir şəkildə, müvəqqəti də olsa, yaşıllaşdırma işləri aparmaq zəruridir.

Xəzərin yox olmasının qarşısını almaq üçün də tədbirlər var. İlk növbədə, Volqa sahilindən su götürmələrinoi azaltmaq lazımdır. Rusiya ərazisində olan su anbarlarının fəaliyyətini daha doğru tənzimləmək lazımdır. Digər sahillərin ərazi hövzələrində, xüsusilə Kür və Ural hövzələrində elə tədbirlər həyata keçirilməlidir ki, bu, Kürdən götürülən, Uraldan götürülən suyun azalmasına səbəb olsun. Bu tədbirlər Azərbaycanda artıq həyata keçirilir. İndi bizdə yeni proqramlar qəbul olunur ki, daha az su istifadə edən kənd təsərrüfatına keçid edək. Su itkisini azaltmaq üçün kanalları betonlaşdırmaq lazımdır. Şəhərdə də su itkilərinin qarşısını almaq lazımdır. Yəni, Azərbaycanda bu gün su itkiləri çox böyük rəqəmlərlə ifadə olunur. Təxminən 4 kub kilometrə yaxın su itirilir ki, biz su itkisinin qarşısını alsaq, bu, Xəzərə 2 kub kilometrə qədər əlavə su getməsi demək olacaq."

Təcrübələr göstərir ki, bu cür ekoloji fəlakətlərin qarşısını almaq üçün yalnız yerli deyil, həm də beynəlxalq səviyyədə koordinasiyalı fəaliyyətə ehtiyac var.

Xəzər dənizi də beynəlxalq əməkdaşlığa möhtacdır. Suyun istifadəsində daha rasional yanaşma, çayların qidalanmasının qorunması və sənaye sektorunun ətraf mühitə təsirinin azaldılması kimi tədbirlər olmadan bu prosesin qarşısını almaq mümkün deyil. Yoxsa, gələcəkdə Xəzərin yerində yalnız çatlamış duz təbəqələri və xatirələr qala bilər.

Aysel, BakuPost

QEYD: Məqalə Azərbaycan Respublikasının Medianın İnkişafı Agentliyinin maliyyə dəstəyi ilə və müsabiqə şərtlərinə uyğun olaraq "Ekologiya və ətraf mühitin mühafizəsi" mövzusunda hazırlanıb.