Yeniyetmələr arasında intihara meyilliliyin kök səbəbləri NƏLƏRDİR ? ARAŞDIRMA

Məlumdur ki, intihara cəhd edən yeniyetmələrin böyük əksəriyyəti bu niyyətlərini əvvəlcədən kiməsə bildirir. Buna baxmayaraq, çox vaxt onların dedikləri ciddiyə alınmır, “diqqət çəkmək istəyir”, “zarafat edir” kimi yanaşmalar sərgilənir. Halbuki yeniyetmələrdə intihar riskini artıran əsas amillərdən biri valideynlər və həmyaşıdlarla münasibətlərin pozulmasıdır. Valideyn-övlad arasında yaranan emosional boşluq, valideynlərin övladlarının psixoloji vəziyyəti ilə maraqlanmaması və yeniyetmələrin qarşılanmayan tələbləri bu problemin daha da dərinləşməsinə səbəb olur. Bu cür yeniyetmələr ümidsiz davranışlar nümayiş etdirir, ölümlə bağlı mövzulara, musiqi və şeirlərə meyl göstərir, sosial münasibətlərdən uzaqlaşırlar. Belə hallarda onlara qarşı daha həssas və anlayışlı davranmaq, danışmaq istədikləri zaman diqqətlə dinləmək, fikirlərinə hörmət etdiyinizi hiss etdirmək son dərəcə vacibdir.

SİA mövzu ilə bağlı araşdırma edib.

İntihar riskinin kök səbəbləri

Gənclər arasında intiharın səbəbləri tək amil üzərində dayanmır -onlar bioloji, psixoloji, ailəvi, sosial və ətraf-mühit faktorlarnın qarşılıqlı təsirindən əmələ gəlir. Aşağıda ən çox dəqiqələşən və sübutlarla bağlı əsas kateqoriyalar:

Psixi xəstəliklər və duyğu pozuntuları

Depressiya, anksiyete, ikili pozuntu , bəzi şəxsiyyət pozuntuları və maddə istifadəsi intihar riskini əhəmiyyətli artırır. Bunlar intihar ideyasına və planlamaya ən yaxın faktorlar hesab olunur.

Sosial izolyasiya, təcrid və qrupdan kənarlaşma Yalnızlıq, məktəb-işlə əlaqənin olmaması və ailə dəstəyinin zəifliyi depressiya və intihar fikirlərini gücləndirir. Məktəblə, dostlarla və ailə ilə güclü bağlılıq protektiv faktordur.

Zorakılıq - fiziki, emosional, seksual və kiber-bullying

Məktəbdə və onlayn mühitdə davamlı zorakılıq gənclərin özünəinamını məhv edir və intihar riski ilə əlaqələndirilir. Xüsusilə kiber-bullying və sosial mediadakı davamlı təqib depressiya və özünə zərər verməyə gətirə bilər.

Disqriminasiyaya məruz qalan qruplar , LGBTQ+ gənclər

Təcrid, ailə və cəmiyyət tərəfindən rədd edilmə, nəzarətin məhdudlaşdırılması və anti-LGBTQ qanunları kimi struktural təzyiqlər suicidial riskləri artırır. Böyük sorğular trans və qeyri-cisgênder gənclər arasında intihar düşüncəsi və cəhdlərinin yüksək olduğunu göstərir.

Əlçatan ölüm vasitələri (məsələn, atəşli silahlar, zəhərləyici maddələr)

Evdə asan çıxışda olan ifadə vasitələri intiharın tamamlanma ehtimalını yüksəldir. Əlçatan vasitələrin məhdudlaşdırılması ölüm hallarını azaltdığını göstərən güclü sübutlara malikdir.

Sosio-iqtisadi stresslər və ailədaxili problemlər

İşsizlik, yoxsulluq, ailə zorakılığı, erkən evlilik, zorakılıq və digər stress faktorları gənc insanların ümidini itirməsinə səbəb ola bilər.

Ekran asılığı və kompulsiv istifadə

Son tədqiqatlar göstərir ki, məna dolu, məqbul olmayan , yəni kompulsiv-sözsüz ekran-sosial media istifadə davranışları depressiya və suicidial davranış riskini artırır; burada əsas sürücü yuxu pozğunluğu, müqayisə, təqib və nəzərə alınmamaq hissidir.

Tez-tez rast gəlinən xəbərdarlıq əlamətləri (təhlükə siqnalları)

Bu əlamətlərdən bir neçəsinin eyni zamanda görünməsi daha yüksək təcili siqnaldır:

Davamlı ümidsizlik, motivasiya itməsi, “hər şeyin bitməsi” barədə danışma.

Özünüqiymətləndirmədə kəskin düşüş, sosial çəkilmə və əlaqələrdən uzaqlaşma.

Əvvəllər sevdiyi işlərə marağın itməsi.

Yuxu və iştaha pozğunluqları, impulsiv və riskli davranışlar.

Özü barədə son istəklərdən, ayrılıq-vidalaşma mesajlarından danışma və ya konkret intihar planı-sözü.

(Əgər bu əlamətlər varsa, peşəkar yardım dərhal məsləhətdir.)

Necə müdaxilə etmək və qarşısını almaq , şəxsi və icma səviyyəsində praktik addımlar

Aşağıdakı addımlar elmi sübutlara əsaslanan və təhlükəsizliyi önə qoyan tövsiyələrdir.

Şəxsi , ailə səviyyəsində

Söhbətə açıq ol: Gənclə birbaşa, mühakimə etmədən suallar ver (məs. “Son vaxtlar çox ağır hiss edirsən? Özünü zərər verməyi düşünürsən?”). Açıq danışıq kömək istəyənin izolyasiyasını qırır.

Təhlükə vasitələrini azaldın: Evdə asılı vəziyyətdə olan potensial ölüm vasitələrini təhlükəsiz yerdə saxlayın və ya məhdudlaşdırın (silah, dərman, zəhər). Bu addım tamamlanmış intiharların azalmasında təsirlidir.

Peşəkar köməkə yönləndirin: Psixoloq, psixiatr və ya təcili xidmətlərlə əlaqə. Əgər real və yaxın təhlükə varsa, təcili yardım-kriz xətti ilə əlaqə dərhal.

Məktəb və tələbə icmaları üçün

Məktəbdə “school connectedness” proqramları , tələbələrlə müəllim, mentor əlaqələrini gücləndirən tədbirlər protektivdir. Məktəbdəki ədalətsizlik və zorakılıq riski artırır; buna qarşı siyasətlər vacibdir.

Anti-bullying və onlayn davranış təhsili, həmçinin kiber-zorakılığın aşkarlanması və müdaxilə mexanizmləri.

Sistem səviyyəsində

Maddi resursların artırılması: məktəb psixoloqları, gənclər xidmətləri və ruh sağlığı xidmətlərinin genişləndirilməsi.

Anti-diskriminasiya qanunları, gender-afirmativ xidmətlərə çıxışın qorunması -xüsusilə LGBTQ+ gənclərin təhlükəsizliyi üçün mühümdür. Bu cür siyasətlərin olmaması və ya anti-LGBTQ qanunvericiliyi suicidial cəhdləri artırır.

Vasitələrin məhdudlaşdırılması (silah, zəhərləyici pestisidlər və s.) intiharların azalmasında effektiv strategiyadır.

Praktik protokol kiməsə indi kömək etmək lazımdırsa nə etmək olar

Təhlükəni qiymətləndir: açıq sualla soruş (“İntihar barədə düşünürsənmi?”). Sualı gizlətmək lazım deyil. Açıqlıq qorxmamalıdır.

Əgər təhlükə varsa, dərhal peşəkar yardıma yönəldin , təcili xidmətlərə və ya kriz xəttinə müraciət (əgər ölkədə kriz nömrəsi yoxdursa, yerli təcili yardım). Evdə təhlükəli predmetlər varsa, onları əlçatanlıqdan çıxarın.

Dinləyin, mühakimə etməyin, yanında qalın - təcrid hissini azaltdığınız zaman risk düşə bilər.

Mütəməadi müdaxilələr və qoruyucu tədbirlər (uzunmüddətli)

Məktəblərdə və icmalarda emosional bacarıqların, stress-idarəetmənin, problem-həllinin və empatiyanın öyrədilməsi.

Ailə əsaslı müdaxilə və valideyn-informasiya təlimləri - ailələrin gənclərin siqnallarını görmə bacarığını gücləndirmək.

Sosial media platformaları ilə iş -zərərli məzmunun tapılması, kompulsiv istifadənin tanınması və onlayn zorakılığa qarşı mexanizmlər. Son tədqiqatlar kompulsiv ekran istifadə nümunələrinin suicidial risklə əlaqəli olduğunu göstərir; buna görə yalnız vaxt məhdudiyyəti yox, davranışın özü üzərində işləmək lazımdır.

Xüsusi qruplar:

Bu qruplar stiqma, hüquqi və sosial təzyiq səbəbilə daha yüksək risk daşıyırlar. Onlar üçün təhlükəsiz, qəbul edən mühit və gender-afirmativ tibbi/psixososial xidmətlər həyati əhəmiyyət daşıyır. Anti-LGBTQ qanunvericiliyi mənfi təsirlərə gətirib çıxara bilər.

Nə etməli: (3 maddə)

Əgər sən və ya tanışın təhlükədədirsə , peşəkar yardıma dərhal müraciət et; əgər real təhlükə varsa, təcili xidmət.

Söhbətə açıq ol və dinlə; sual vermək risk yaratmır , əksinə, kömək edir.

Erişilə bilən vasitələri məhdudlaşdır və gənci təcrid etmə, yanında ol.

Son illər intihar mövzusu cəmiyyətin ən çox narahat edən problemlərindən birinə çevrilib. Təəssüf ki, hər il minlərlə insan bu yolu çıxış yolu kimi görür. Ən qorxuducu məqam isə intiharın getdikcə “cavanlaşması”, uşaq və yeniyetmələrin də bu təhlükənin hədəfinə çevrilməsidir. Dünya statistikaları göstərir ki, intihar halları xüsusilə yeniyetmələr arasında daha çox qeydə alınır. Bunun əsas səbəbi bu yaş dövründə emosional həssaslığın yüksək olması, hadisələrin şişirdilmiş şəkildə qavranılmasıdır. Yeniyetmələr çətinliklə üzləşdikdə çox vaxt problemdən çıxış yolu tapa bilmir, onu həll edə bilmədiklərini düşünərək ümidsizliyə qapılırlar. Məhz buna görə də intiharın nə olduğu və onunla necə mübarizə aparmaq lazım gəldiyi yeniyetmələrə düzgün şəkildə izah olunmalıdır.

Yeniyetməlik dövrü təxminən 10–11 yaşdan 14–15 yaşa qədər olan mərhələni əhatə edir və bu proses fərdi xüsusiyyətlərdən asılı olaraq bir qədər tez və ya gec başlaya bilər. Bu dövr “keçid”, “təhlükəli”, “dönüş nöqtəsi” kimi də xarakterizə olunur. Həmin mərhələdə oğlan və qızların həm fiziki, həm də psixi inkişafında ciddi dəyişikliklər baş verir. Yeniyetmələr özlərini artıq müstəqil bir şəxsiyyət kimi hiss etməyə başlayır, qərar və seçimlərinin sərbəstliyini göstərmək istəyirlər. Eyni zamanda həyatın mənası, ölüm və varlıqla bağlı suallar onları düşündürür. Bu suallara cavab tapa bilmədikdə yaranan ümidsizlik və çarəsizlik hissləri yaşama həvəsinin zəifləməsinə, intihar düşüncələrinin formalaşmasına zəmin yarada bilər. Lakin yeniyetmə intiharlarının əsas səbəblərindən biri çox vaxt onların özünü təsdiq edə bilməməsi və qəbul olunmama hissidir.

Cəmiyyətimizdə yeniyetməlik dövrünün emosional xüsusiyyətləri əksər hallarda düzgün anlaşılmır. Valideynlər və müəllimlər dəstək olmaq əvəzinə, yeniyetməni daha çox qınamağa və cəzalandırmağa üstünlük verirlər. Halbuki bu yaş dövründə hər sərt söz, hər ağır tənqid yeniyetmənin özünə qapanmasına, özünə verdiyi dəyərin azalmasına və depressiv vəziyyətlərin yaranmasına səbəb ola bilər. Araşdırmalar göstərir ki, həyəcanlı və depressiv hallar intihara aparan yolun başlanğıcıdır. Uşaq və yeniyetmələrdə depressiyanın mövcudluğunu inkar etmək problemi görməməzliyə vurmaq deməkdir. Bu gənclər əslində kömək axtarır, dərdlərini bölüşəcək birini gözləyirlər.

Psixoloqların fikrincə, intihara meylli olan yeniyetmələrin əksəriyyətinin məqsədi həyatına son qoymaq deyil, ətrafındakıların diqqətini cəlb etməkdir. Riskli davranışlar, təhlükəli oyunlar, zorakı səhnələrlə dolu filmlər, internet və sosial şəbəkələr bu meyli daha da gücləndirir. Valideynlər övladlarının internetdən istifadəsinə nəzarət etməli, onların vaxtının böyük hissəsinin virtual aləmdə keçməsinə imkan verməməlidirlər.

İntiharla mübarizədə əsas addımlardan biri bu düşüncədə olan insanları tək qoymamaq, onlara alternativ çıxış yolları tapmaqda kömək etməkdir. Ətrafımızdakı gənclərin psixoloji vəziyyətinə diqqət yetirmək, onları problemlərini paylaşmağa təşviq etmək böyük əhəmiyyət daşıyır. Yeniyetmələrdə intihara səbəb ola biləcək emosional vəziyyətlərin vaxtında aradan qaldırılması, onlara gələcəyə dair real ümidlər verilməsi riski əhəmiyyətli dərəcədə azalda bilər. Məktəblərdə psixologiya dərslərinin keçirilməsi, çətinlikləri aşaraq uğur qazanan insanların həyat hekayələrinin paylaşılması yeniyetmələrdə yaşama sevincini və ümid hissini gücləndirə bilər.

Valideyn üçün ən ağır itkilərdən biri övlad itkisidir, xüsusilə də bu itki yanlış bir qərarın nəticəsidirsə. Yeniyetməlik dövründə sağlam düşüncə tam formalaşmadığı üçün hər bir çətinlik onlara çıxılmaz görünə bilər. Buna görə də valideynlər övladları üçün sərbəst özünüifadə mühiti yaratmalı, onların fikirlərini çəkinmədən bölüşə bilməsinə şərait yaratmalıdırlar. Sevgi, anlayış və diqqət göstərilən bir mühitdə intihar riski xeyli azalır. Həyat insanlara onu qorumaq üçün verilib. Bir-birimizə qarşı daha diqqətli və anlayışlı olsaq, yanlış qərarların qarşısını alaraq bir çox həyatları xilas edə bilərik.