Zəngəzur Dəhlizi: Avrasiyanın yeni strateji nəbzi

Zəngəzur dəhlizi və ABŞ Prezidenti Donald Trampın təşəbbüsü ilə formalaşmaqda olan TRİPP marşrutu Orta Dəhlizin imkanlarını genişləndirəcək.

Bu fikri Türkiyənin nəqliyyat naziri Abdulkadir Uraloğlu "Kanal 7"yə müsahibəsində bildirib. Onun sözlərinə görə, 43 kilometrlik bu dəhlizin tikintisinə yaxın zamanda start veriləcək. Marşrut üzrə razılaşma ABŞ-ın təşəbbüsü ilə əldə olunub.

Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu xəttinin potensialından tam istifadə üçün tədbirlərlə yanaşı, nəqliyyat marşrutlarının şaxələndirilməsi istiqamətində də fəal işlər aparılır. Əsas məqsəd Azərbaycanın qərb rayonları ilə Naxçıvan Muxtar Respublikası arasında yeni birbaşa əlaqənin qurulmasıdır.

"Türkiyə Asiyanı, Avropanı və Afrikanı birləşdirən ən mühüm ticarət xətti üzərində yerləşir və faktiki olaraq körpü rolunu oynayır. Bu strateji mövqeyimiz çərçivəsində biz artıq Orta Dəhlizi və Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolunu yaratmışıq, indi isə onun tam potensialını üzə çıxarmaq istiqamətində işlər davam edir. Bununla yanaşı, Xəzər üzərindən Azərbaycan və türk dünyası ilə birbaşa əlaqə üçün alternativ Zəngəzur dəhlizi layihələndirilir. Bu dəhliz Orta Dəhlizin buraxılış gücünü əhəmiyyətli dərəcədə artıracaq", - deyə nazir vurğulayıb.

Uraloğlu bildirib ki, Türkiyə daxilində uzunluğu 224 kilometr olan dəmir yolu hissəsində işlərə başlanılıb. Bu hissə Qarsı, İğdırı və Dilucunu birləşdirəcək.

"Naxçıvanda da mühüm işlər görüləcək. Azərbaycanda infrastruktur layihələrinin böyük hissəsi artıq tamamlanıb. Əsas gözlənti Ermənistan ərazisindən keçəcək 43 kilometrlik Zəngəzur dəhlizinin tikintisinə başlanmasıdır. ABŞ-ın təşəbbüsü ilə bu istiqamətdə razılıq əldə olunub və biz yaxın zamanda işlərin başlanacağını gözləyirik", - deyə o əlavə edib.

Türkiyə Nəqliyyat və İnfrastruktur Nazirliyinin əvvəlki məlumatına görə, Zəngəzur dəhlizinin Türkiyə ərazisindən keçən hissəsinin 2026-cı ilin sonunadək tamamlanması planlaşdırılır. Yeni xətt mövcud Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolunu əvəz etməyəcək, əksinə, onu tamamlayaraq bütün Orta Dəhliz marşrutu üçün yeni perspektivlər açacaq.

Qlobal logistika şahmatında dünya xəritəsi göz önündə dəyişir. Tək bir, monopoliyaya çevrilmiş quru marşruta - Şimal Dəhlizinə - asılılıq dövrü artıq keçmişdə qalır. Bu fonunda Orta Dəhliz (Transxəzər Beynəlxalq Nəqliyyat Marşrutu - TBNM) ambisiyalı alternativdən Asiya ilə Avropa arasında ticarətin əsas onurğa xəttinə çevrilir.

Azərbaycan və Türkiyə - iki qardaş dövlət və əsas geo-iqtisadi oyunçular - bu prosesdə sadəcə iştirak etmir, onu formalaşdırır.

Türkiyənin nəqliyyat və infrastruktur naziri Abdulkadir Uraloğlunun "Kanal 7" efirində səsləndirdiyi bəyanat adi xəbər yox, strateji konsensusun təsdiqidir. Azərbaycanın əsas ərazisi ilə Naxçıvan Muxtar Respublikası arasında birbaşa əlaqəni təmin edəcək Zəngəzur dəhlizinin işə düşməsi bütün Orta Dəhlizin keçid qabiliyyətini keyfiyyətcə yeni mərhələyə qaldıracaq çoxlayihəli multiplikator effekti yaradacaq.

Bu layihənin oyunun qaydalarını necə dəyişdiyini, hansı işlərin artıq yerinə yetirildiyini və onun iqtisadi-geopolitik təsirinin nədən ibarət olduğunu isə daha dərindən təhlil etməyə dəyər.

Zəngəzur dəhlizinin əhəmiyyətini dərk etmək üçün onun üzərində qurulduğu təməli anlamaq lazımdır. Bu təməl Bakı-Tbilisi-Qars (BTQ) dəmir yolu xəttidir. 2017-ci ildə istifadəyə verilən BTQ Azərbaycanı, Gürcüstanı və Türkiyəni birbaşa dəmir yolu ilə birləşdirən ilk layihə oldu. O, Xəzər regionunu Anadoluyla, oradan isə Avropa ilə birləşdirdi.

BTQ-nin əsas göstəriciləri belədir: xəttin ümumi uzunluğu 826 kilometrdir - bunun 504 kilometri Azərbaycan, 246 kilometri Gürcüstan, 76 kilometri isə Türkiyə ərazisindən keçir. Hazırda illik daşınma gücü təxminən 1 milyon sərnişin və 6,5 milyon ton yük təşkil edir. Tam modernləşmədən sonra bu göstəricinin 17-20 milyon tona çatacağı proqnozlaşdırılır.

BTQ-nin tam potensialının işə salınması istiqamətində işlər fəal şəkildə davam edir. Azərbaycan və Gürcüstan öz ərazilərindəki hissələrin genişləndirilməsinə ciddi sərmayə yatırır. Lakin BTQ-nin bir logistik xüsusiyyəti var - o, Ermənistanı kənarda qoyaraq Gürcüstan üzərindən keçir.

Rusiya ərazisindən keçməyən tranzit marşrutlarına qlobal tələbatın kəskin artdığı şəraitdə (bəzi hesablamalara görə, 2022-ci ildən bəri Transxəzər Beynəlxalq Nəqliyyat Marşrutuna tələbat 3-4 dəfə artıb) təkcə BTQ-nin imkanları artıq yetərli deyil. Logistika alternativsizliyi sevmir. Alternativ, ehtiyat və qısa məsafəli marşrutlar lazımdır. Məhz burada səhnəyə Zəngəzur dəhlizi çıxır.

Zəngəzur dəhlizi sadəcə "daha bir marşrut" deyil. Bu, tarixi ədalətin və iqtisadi məntiqin bərpası layihəsidir - təxminən 30 il öncə kəsilmiş təbii əlaqənin dirçəldilməsidir. O, Xəzərlə Türkiyə arasında ikinci, daha qısa və daha birbaşa xətt yaradır. Nazir Uraloğlu tam haqlıdır: bu dəhliz BTQ-ni əvəz etmir, onu tamamlayaraq sinerji yaradır.

Layihə üç əsas hissədən ibarətdir.

Birinci hissə - Azərbaycanın materik ərazisi: Horadiz-Ağbənd xətti. Bu, Azərbaycanın erməni işğalından azad edilmiş torpaqlarında həyata keçirdiyi ən böyük tikinti layihəsidir. Burada yeni, gələcəkdə ikixətli olacaq dəmir yolu Horadiz-Cəbrayıl-Zəngilan-Ağbənd istiqamətində çəkilir. Xəttin uzunluğu 110,4 kilometrdir. 2025-ci ilə olan son məlumatlara əsasən, marşrutun tikintisi yekun mərhələyə daxil olub - torpaq yataqlarının, körpülərin, tunellərin və stansiyaların 85 faizdən çoxu artıq tamamlanıb. Bu, rekord dərəcədə qısa vaxtda görülmüş nəhəng bir işdir.

İkinci hissə - Ermənistan ərazisindən keçən "çatışmayan halqa". Bu, nazirin vurğuladığı 43 kilometrlik (Meğri bölgəsində yerləşən) hissədir. O, Azərbaycanın Ağbənd stansiyasını Naxçıvanın Ordubad stansiyası və ya sərhəd məntəqəsi ilə birləşdirməlidir. Bu seqment bütün layihənin "qızıl payı" hesab olunur - onsuz dəhliz tamamlanmır. Nazir Uraloğlunun "ABŞ-nin təşəbbüsü ilə bu istiqamətdə razılaşma əldə olunub" bəyanatı dönüş nöqtəsidir. Bu, layihəni ləngidən əsas siyasi baryerin aradan qalxdığı anlamına gəlir. Bu hissədə işlərin başlaması bütün marşrutun potensialını açacaq.

Üçüncü hissə - Türkiyə seqmenti: Qars-İğdır-Dilucu xətti. Bu hissə artıq BTQ-nin əsas qovşaqlarından biri olan Qarsı Naxçıvanla sərhəddəki Dilucu keçid məntəqəsinə bağlayır. Layihə 224 kilometrlik yeni dəmir yolunun tikintisini nəzərdə tutur. Nazir bildirib ki, Türkiyə bu istiqamətdə işlərə start verib. Artıq tenderlər keçirilib, tikinti və səfərbərlik işləri davam edir. Layihənin 2026-cı ilin sonuna qədər tamamlanması planı olduqca iddialı, eyni zamanda realdır və bu, Ankaranın dəhlizə verdiyi strateji prioritetin göstəricisidir.

Bundan əlavə, Naxçıvanda da mühüm işlər görülür. Burada SSRİ dövründən qalan mövcud dəmir yolu xəttinin - Ermənistan sərhədindən Culfa və oradan Sədərək stansiyasına qədər olan hissəsinin modernləşdirilməsi nəzərdə tutulur. Bu, gələcəkdə Zəngəzur dəhlizi ilə birləşərək bütün türk dünyasını bir logistika sisteminə çevirəcək mühüm həlqədir.

Bu dəhliz niyə iqtisadi və logistik baxımdan bu qədər vacibdir?

Əvvəla, o, Azərbaycanla Türkiyə arasında birbaşa əlaqə yaradır. Hazırda yüklər Azərbaycandan Türkiyəyə (və əks istiqamətdə) ya Gürcüstan vasitəsilə BTQ xətti ilə, ya da avtomobil yolu ilə Gürcüstan və ya İran üzərindən daşınır. Zəngəzur dəhlizi isə birbaşa, fasiləsiz dəmir yolu əlaqəsini təmin edəcək. Azərbaycan və Türkiyə liderləri illik ticarət dövriyyəsini 15 milyard dollara çatdırmaq məqsədi qoyublar. Bu hədəfə sürətli, ucuz və dayanıqlı logistika olmadan çatmaq mümkün deyil. Zəngəzur dəhlizi bu məqsədin həyata keçirilməsində əsas alət rolunu oynayır.

İkinci mühüm üstünlük məsafə və vaxt qənaətidir. Zəngəzur və Naxçıvan üzərindən keçən marşrut Tbilisi istiqamətindən daha qısadır. İlkin hesablamalara görə, Bakıdan Qarsa (və ordan İstanbul və ya Mersinə) yüklərin daşınması Zəngəzur dəhlizi vasitəsilə 300-350 kilometr daha az məsafə tələb edəcək. Bu, logistika baxımından 1-2 sutka vaxt və ciddi nəqliyyat xərclərinə qənaət deməkdir.

Üçüncü üstünlük yeni tranzit potensialıdır. Zəngəzur dəhlizi sadəcə +10% əlavə güc deyil, faktiki olaraq ikinci tamhüquqlu xəttdir. Ən ehtiyatlı proqnozlara görə, layihənin ilk mərhələsində Zəngəzur dəhlizi Orta Dəhlizin illik buraxılış qabiliyyətinə 5-8 milyon ton əlavə edəcək, daha sonra bu göstərici 15 milyon tona və daha yuxarıya qalxacaq. BTQ-nin planlaşdırılmış 17 milyon tonluq həcmi ilə birlikdə bu iki xəttin (BTQ + Zəngəzur) ümumi potensialı ildə 30-35 milyon ton səviyyəsinə çatacaq. Bu, artıq təkcə Şimal Dəhlizinə deyil, həm də dəniz marşrutlarına real rəqib deməkdir.

Nəhayət, Zəngəzur dəhlizi türk dünyası ilə birbaşa əlaqə yaradır. Nazir Uraloğlu bunu dəqiq ifadə edib - "bu, Xəzər üzərindən türk dünyası ilə birbaşa əlaqədir". Mərkəzi Asiya ölkələri - Qazaxıstan və Özbəkistan üçün bu, o deməkdir ki, onların yükləri Ələt limanına (Bakıya) çatdıqdan sonra Türkiyə və Avropaya çıxmaq üçün iki yüksək sürətli dəmir yolu alternativinə malik olacaq. Bu isə Transxəzər Beynəlxalq Nəqliyyat Marşrutunun etibarlılığını bir neçə dəfə artırır.

Məzkur layihənin geosiyasi əhəmiyyəti azı iqtisadi qədər, bəlkə də daha böyükdür. 2020-ci il 10 noyabr tarixli Üçtərəfli Bəyanatın 9-cu bəndinə əsasən, regionda nəqliyyat kommunikasiyalarının, o cümlədən Azərbaycanın qərb rayonları ilə Naxçıvan arasında əlaqənin bərpası nəzərdə tutulur. Bu layihənin həyata keçirilməsi uzunmüddətli sülhün təməlidir, çünki iqtisadi qarşılıqlı asılılıq sabitliyin ən güclü təminatıdır.

Zəngəzur dəhlizi həm də enerji və ərzaq təhlükəsizliyi baxımından strateji layihədir. Bu marşrut yalnız konteyner daşımaları üçün deyil - taxıl, metall, gübrə və gələcəkdə enerji layihələri üçün zəruri komponentlərin nəqli üçün də istifadə ediləcək. O, təkcə logistik deyil, həm də tədarük zəncirlərini diversifikasiya edərək bütün regionun, o cümlədən Avropanın dayanıqlığını artırır.

Nazirin "ABŞ təşəbbüsü" ifadəsi isə yeni mərhələnin siqnalıdır. Bu, Qərbin nəhayət Orta Dəhlizin və onun tərkib hissəsi olan Zəngəzur layihəsinin strateji əhəmiyyətini tam dərk etdiyini göstərir. Beynəlxalq dəstək son siyasi maneələrin aradan qaldırılmasını sürətləndirəcək.

Ən nəhayət, Naxçıvanın illərlə davam edən təcridi sona çatır. Muxtar Respublika onilliklərdir faktiki blokada şəraitində idi və əlaqə yalnız hava nəqliyyatı və ya İran üzərindən mümkün idi. Zəngəzur dəhlizi bu problemi birdəfəlik həll edəcək, Naxçıvanı Azərbaycanın əsas ərazisinə möhkəm bağlayaraq onu eyni zamanda Türkiyəyə gedən əsas logistika qovşağına çevirəcək.

.. Biz yeni nəqliyyat matrisinin formalaşmasının şahidiyik. Azərbaycan 110 kilometrlik hissənin tikintisini başa çatdırır, Türkiyə isə Naxçıvana qədər uzanan 224 kilometrlik xəttin inşasını fəal şəkildə həyata keçirir. Bu, aydın mesajdır - biz hazırıq. Nazir Abdulkadir Uraloğlunun açıqlamaları göstərir ki, Ankara və Bakının siyasi iradəsi sarsılmazdır, Ermənistan ərazisindən keçən 43 kilometrlik hissə üzrə diplomatik irəliləyiş isə gələcəyə inam yaradır.

Zəngəzur dəhlizi sadəcə dəmir yolu deyil. Bu, bölgələri birləşdirən körpüdür; yeni iqtisadi reallıq yaradır, Azərbaycanın suverenliyini möhkəmləndirir və Azərbaycan-Türkiyə oxunu Avrasiyanın ticarət mərkəzinə çevirir. Yaxın zamanda başlanması gözlənilən işlər Cənubi Qafqaz üçün yeni bir dövrün başlanğıc nöqtəsi olacaq.

Elçin Alıoğlu
Trend