525 ci qəzet Dilin yükü və mülkü Könül Bünyadzadə yazır

Könül BÜNYADZADƏ

Akademik Kamal Abdulla və professor Rafiq Əliyevin həmmüəllifləri olduqları "Qeyri-səlis məntiq və dil-nitq" kitabını anlamaq cəhdi

Elmin son dövr inkişafı, xüsusilə kvant fizikası təsdiq edir ki, maddi dünyadakı proseslərin sərhədləri daha üst qatda, daha böyük miqyasdadır. Biz isə onun yalnız kiçik bir hissəsinin şahidi oluruq. Yoxsa tam dil haqqında bir məqalə yazmaq fikrinə düşəndə akademik Kamal Abdullanın və AMEA-nın müxbir üzvü Rafiq Əliyevin "Qeyri-səlis məntiq və dil-nitq" adlı kitabını oxumaq niyə mənə qismət olsun ki?!

Bəri başdan deyim ki, kitabın mövzusu kifayət qədər mürəkkəbdir, dil-nitqə yeni bir yanaşmadır və onun təhlili nəinki dil, ümumiyyətlə, varlıq, idrak haqqında bəzi məsələlərə fərqli rakursdan baxmağa sövq edir. Buna görə də iki vacib məqamı vurğulayım. Birincisi, əsərdə müzakirəyə çıxarılan mülahizələr dilçilərdən daha çox, müəlliflərin də qeyd etdiyi kimi, qeyri-səlis məntiqin özü kimi, "digər sahələr üçün də faydalıdır" (s.16). İkincisi, məlum faktdır ki, metodologiyadan asılı olaraq eyni bir problemin fərqli tərəfləri işıqlanır. Sadəcə bəzi metodlar həmin problemin köməkçi, dəyişkən xüsusiyyətlərini izah etdiyi halda, yalnız bir metod onun nüvəsinə aparır və mahiyyətini izah edir. Kitabda müəlliflər dil və ona sarmaşan "qeyri-səlis məntiqin prinsipləri, məqamları, elementləri" Laokoon və onun oğlanları kimi qədim bir heykəltaraşlıq nümunəsi ilə müqayisə edirlər (s.18). Eyni müqayisədən biz də istifadə edirik, lakin fokusu nisbətən fərqli yerə yönəldirik: əsərin nüvəsi nə ölüm-dirim döyüşə girişən kahin və onun oğlanları, nə də onlara sarmaş-dolaş olan ilanlardır. Nüvə bu möhtəşəm abidəni e.ə. 200 il əvvəl hazırlayan heykəltaraşın ideyasındadırdır. Mən də "Qeyri-səlis məntiq və dil-nitq" kitabının ta ideyasına nüfuz etmək üçün fenomenoloji, daha dəqiq desək, sufi fenomenoloji metoddan istifadə edəcəyəm.

Hər əsər həcmindən asılı olmadan bir Sözdür. Onun daşıdığı mənalar anlamaq istəyənlərin düşüncəsinə uyğun olaraq yeni strukturlara salınır. Həmin Sözün zənginliyi özünü orda göstərir ki, ondan çoxsaylı yeni strukturlar yaratmaq mümkün olsun. Bu yazı "Qeyri-səlis məntiq və dil-nitq" haqqında Sözün üzərində qurulacaq strukturlardan yalnız biridir. 

Dilin hökmü, yaxud niyə qeyri-səlis məntiq?

Əsərin müəllifləri öz ideyalarını təqdim etmək üçün əsasən Azərbaycan dilindən bir model kimi istifadə edirlər. Məhz model deyirik, çünki eyni ideyaları başqa dil nümayəndələri götürüb öz dillərinə tətbiq edə bilərlər. Bununla yanaşı, burada məhz Dədə Qorqud dastanına istinad edilir, bu isə bir tərəfdən, Azərbaycan dilinin imkanlarının, potensialının tükənməzliyinə və bu gün də aktuallığını saxladığına işarə edir. Digər tərəfdən, tədqiqatlardan alınan nəticəyə görə, eposlar xalqların özünütəsdiqinin ifadəsidir, onun mahiyyətinin təzahürüdür. Deməli, "Dədə Qorqud"un dilinə istinad etməklə müəlliflər birbaşa xalqın kimliyinə, əsrlərcə qoruyub saxladığı mahiyyətinə müraciət edirlər. Bu, öz ideyasının çərçivəsinin genişliyinin, sərhədlərinin təyinidir.

Qeyri-səlis məntiqə görə dünya dumanlı, sonsuz çoxluq içindədir. Məhz bu məntiqdən çıxış edərək, müəlliflər X.Ortega-i-Qasset kimi sözü əşya kimi qəbul etmir (s. 20) və bir sözün, sadəcə, özü-özündən ibarət olmadığını, onun deyiliş tərzini, intonasiyasını, daxili sinirini də onun quruluş tərkib komponentinə aid edir (s.21). Məhz həmin komponentlər onun qeyri-səlisliyinin yaradıcısıdır, eyni zamanda, düşüncənin fərqli istiqamətlərdə irəliləyə bilmək imkanlarıdır. 0 və 1 arasındakı çoxluq, dumanlı xaos və bu xaosdakı mümkün sistemlər hələ o demək deyil ki, bu xaosun fövqündə sabit bir sistem yoxdur. Məhz həmin üst sistemə yüksəlmək, bu çoxluq arasında irəliləmək üçün insan öz tək-ini tapmalıdır. Öz varlığını dərk etməsi üçün öz həqiqətinin təsdiqləməli, öz səsini eşitdirməlidir. Başqa sözlə desək, müasir insan 0 və 1 arasında "kəşf elədiyi" dünyada "oynaya" bilər, amma 1-in var olduğunu unutmamalıdır. 1-i dərk etmək üçün 0 və 1 arasında bir yol qət etmək, onların da həqiqətini bilmək lazımdır. Kamal müəllim və Rafiq müəllim iddia edirlər ki, "heç bir dildə bir leksik vahidin sona çatdığını və digərinin başladığını göstərən aydın (səlis) nöqtə və ya xətt yoxdur. Əslində, sözlər beynimizdə yerləşən sonsuz lüğətdə bir kontinium kimi bir-birilə əlaqəli şəkildə, bir-birinə qrammatik, semantik, sosioloji baxımdan pərçimlənərək uzanıb gedir. Onların mahiyyəti işığın fiziklər tərəfindən müəyyən edilmiş hərəkəti kimidir" (s. 27). Burada bir neçə əhəmiyyətli məqama diqqət yetirək.

Səsi, dili, sözü olan öz təkini (1) tapan, öz kimliyini təsdiq edən şəxsdir. Başqa sözlə desək, sonsuz işıq (söz) selində öz yolunu yaratmaq üçün mütləq "təkdən" - hər hansı sözdən başlamağı bacarmalıdır. Məsələn, bu kitab dayanmadan açıb gedən söz selindən başlanğıcını götürmüş və öz istiqaməti ilə irəliləməklə yanaşı, başqa "təkləri" - sözləri də öz hökmünə almış tək SÖZ-dür. Bəzi sözlərin hökmü zəif olur və tezliklə yox olur, qarışır yenə ümumi selə, bəziləri isə, yaratdığı yeni istiqamətə başqa sözləri də cəlb edir. Bu hökmü verən isə, sözün malik olduğu ideyadır. Necə ki, işıq eksperiment zamanı korpuskul, ondan kənarda isə bütöv bir axın kimidir, eləcə də, sonsuz lüğət axını ideyalar və onu "istehsal edən" düşüncə vasitəsilə ayrı-ayrı sözlər şəklində təzahür edir. Müxtəlif sahələrə aid olan ideyalara (dilə) müvafiq olaraq eyni söz fərqli mənalar qazana bilir.

Məhz bu məqamı müəlliflərin diskurs haqqında düşüncələri daha gözəl izah edir: "Bizim fikrimizcə, diskurs mikromətndə real iştirak edən cümlənin özü ilə gətirdiyi, amma gizlətmiş şəkildə gətirdiyi məlumatdan (informasiyadan) ibarətdir" (s. 198). Onu da əlavə edirlər ki, "Gizlədilmiş məlumat özü-özlüyündə artıq qeyri-səlislik məkanına aid bir potensialdır. Onun variantları, əvəzləmələri istənilən sayda ola bilər. Ona görə də, diskursu, prinsip etibarilə, qeyri-səlisliyin münasibətlər faseti vasitəsilə təhlil etmək mümkündür" (s.198-199). Belə məlum olur ki, diskurs 0 və 1 arasında olan dumanlı, qeyri-səlis mühitdə kəsişən düşüncə şüalarının kəsişmə məqamıdır. Hansı ideyanın, düşüncənin işığı güclü olarsa, həmin qaranlıq məqamdakı məlumat da o istiqamətə yönələcək və 1-ə doğru aparacaq. Maraqlıdır ki, az sonra  müəlliflər diskursu məhz bu prinsipdən - yönələ biləcəyi istiqamətdən asılı olaraq növlərə - sosioloji, siyasi, ədəbi və s. (s. 202) ayırırlar. Bununla yanaşı, onlar diqqəti həm də diskursu izahedici şərhlə müqayisə edirlər və bildirirlər ki, "əsl diskursla geniş şərhi fərqləndirmək, onların hər birinin özünə məxsusluğunu, dəqiq meyarlarını ortaya qoymaq lazımdır (s. 202-203). Bizim izahımızı davam etdirsək, belə nəticəyə gəlmək olar ki, əgər diskurs bir neçə işıq şüasının kəsişməsidirsə, izahedici şərh tək şüanın müəyyən anın bir tərəfini işıqlandırıb, digər qaranlıq tərəflərə keçmədən yoluna davam etməsidir. Bəli, hər ikisi 0 və 1 arasında bir ana işıq salır, dumanı azacıq seyrəldib yeni istiqamət göstərir, sadəcə diskursda istiqamətlərin sayı və deməli, davam etmək üçün seçim daha çox olur. 

Dilin mülkü və ya qeyri-səlis biliklər

Kamal Abdulla və Rafiq Əliyev epistemik fasetdə bunu belə izah edirlər: "Məlumdur ki, real həyatda İnformasiya özünü iki cür göstərir: 1) rəqəmlərlə verilmiş və ölçülə bilən informasiya, 2) ölçülə bilməyən, qavranışla qəbul olunan (perseptiv) informasiya" (s. 51). Ölçülə bilən, rəqəmlərlə ifadə olunan, yaxud rəqəmlərlə sərhədləri təyin edilmiş biliyin dili də sərhədlidir və aydındır. Məsələn, riyaziyyatçıların ortaq dili olmasa belə, yalnız formullarla öz ideyalarını izah etməyi bacarırlar. Ölçülə bilməyən biliklərin bir növ sərhədsizdir və təbii ki, aralarındakı keçidlər çoxqatlıdır. Onu çatdırmaq üçün dil də səlisliyini itirməli olur. Əslində, informasiyanın məhz iki cür olmasını Qurani Kərim də deyir: "Sənə Kitabı (Quranı) nazil edən Odur. Onun bir hissəsi möhkəm (mənası aydın olan) ayələrdir. Onlar Kitabın əsasıdır. Digər qismi isə mütəşabeh (mənası dəqiq bilinməyən) ayələrdir" (Ali İmran 7). Diqqət zatən aydın olan ayələrə deyil, ikincilərə, mənalarında bir güman olanlara ayrılır və ayənin davamında onlara iki cür münasibətin olduğu qeyd edilir: kimsə onlardan istifadə edib fəsadlara yol açır, "Elmdə yüksək dərəcəyə çatmış olanlar isə: "Onlara iman etdik. Hamısı Rəbbimizdəndir", - deyərlər. Ağıl sahiblərindən başqası (bunu) dərk etməz" (Ali İmran 7). Bütün məlumatlar, biliklər tək mənbədən, İlahi bilikdən gəlir və ona da aparır. Sadəcə bəziləri aydındır, digərləri isə düşüncələri aktivləşdirib, kəsişdirib, yüz gümandan hərləyib, qaranlıqlara işıq salmaqla yeni biliklərin ortaya çıxmasına imkan yaradar.

Kamal müəllim və Rafiq müəllim bu məsələyə iki aspektdən yanaşırlar. Birinci, doldurulan-doldurulmayan (doldurula bilməyən) boşluqlardır (s.83). Doldurulmayan və ya doldurula bilməyən boşluqları müəlliflər "kainatdakı qara dəliklərə" (s. 86) bənzədirlər, çünki istənilən münasibətə cavab vermir, informasiya ötürmür. Bununla belə, onların özləri də olduğu kimi, bütövlükdə bir bilikdir, onların varlığını bilmək və onlara istinadən öz düşüncəni nizamlamaq yetər. İkinci aspekt isə müəmmalı sözlərdir - "öz əsas ilkin mənasından başqa digər semantik mənalara da yol açan, onları da öz dərin qatında qoruyub saxlaya bilən leksik vahidlər" (s. 71). Burada yada sufilərə məxsus şatahatlar düşür. Şatahatın hərfi mənası çayın öz məcrasından kənara çıxmasıdır. "Ənəl-həqq", Allaha məxsus olan epiteti özünə şamil etmək kimi sözlər, ifadələr mübahisələrə, ciddi tənqidlərə, hətta təqiblərə səbəb olub. Burada əhəmiyyətli iki məqam vurğulanmalıdır. Əvvəla, müəlliflərin də qeyd etdiyi kimi, "müəmmalı sözlər öz-özlüyündə deyil, yalnız kontekst və situasiya tərəfindən tənzim edilir. Sözün dərin qatındakı bu və ya digər mənanın ön plana keçməsi konsituasiyadan (kontekst+situasiya) asılı olur" (s. 71). Belə sözlər məhz öz "doğum məkanından" ayrı düşəndə mübahisə yaradır, hətta sufi mütəfəkkirlərdə olduğu kimi, onları edam kürsüsünə qədər apara bilir.

Vurğulanmalı olan digər məqam isə belə müəmmalı sözlərin doğulma səbəbidir. Müəlliflər bu məsələyə dil-nitqin təqribiliyi kontekstində baxır. Onların fikrinə görə, "təkcə dilimiz deyil, bizim şüurumuz belə bizi əhatə edən obyektiv aləmin adekvat təsvirini verə bilmir" (s.76). İnsanın maddi dünya ilə bərabər, ruhu vasitəsilə həm də İlahi aləmdən bilik almaq qabiliyyəti var. Lakin yalnız şüurunun üst qatına yüksələ bilən və şüuru ilə ruhu arasında əlaqə yarada bilən şəxslər o bilikləri əldə edə bilir. Mahiyyətinə görə irrasional olan bu biliklər bir növ xammaldır və rasionallaşmayana qədər onu qazanmış şəxsin şüurundan ya kənara çıxa bilmir, ya da əlaqəsiz, anlamsız ifadələr olur. Şatahatlar kimi. Şəxsin rasional bilik bazasına, bacarıqları uyğun olaraq həmin biliklər elmi kəşf də ola bilər, poeziyanın bir nümunəsi də, bir şedevr rəsm əsəri də. Rasionallaşmaq qəbul edilən ucsuz-bucaqsız bilik selindən bir damlanın müəyyən sərhəddə salınması, cilalanması deməkdir, yəni müəyyən şeylər mütləq kənarda qalır, orijinalı tam əks etdirmir. Sözlərin, ifadələrin alt qatına, onun nüvəsinin ətrafında formalaşan qeyri-səlis qabığına nüfuz etmək onun orijinallığından daha çox şey qazanmaq cəhdidir. Kitabın müəlliflərinin də fikrinə görə, "dil-nitqin təqribiliyi ünsiyyət vahidinin (bu hal daha aydın şəkildə leksik səviyyədə, yəni sözlərdə görünür) dildən nitq məkanına çıxdığı (sıçrayıb keçdiyi) an büruzə verir" (s. 70-71). Xatırladaq ki, məhz dilin hökmü ilə söz axından ayrılıb korpuskul şəklində görünür. Nitq bir tərəfdən həmin korpuskulların cəmidir, digər tərəfdən özü də bir daxili axına, müstəqil fikir sirkulyasiyasına malikdir. Burada əhəmiyyətli bir məqam var. Hər yaradılmış müəyyən bir enerji daşıyıcısıdır və o enerji mütləq hərəkətdə olmalıdır, əks halda, durğunlaşan - öz sərhədlərindən kənara çıxmaq imkanı olmayan enerji "sahibini" məhv edər. Bu səbəbdən, alimlər iddia edirlər ki, "söz ancaq özü özünə bərabər deyil. Əgər belə olsaydı, o zaman digər sözə keçid eləmək mümkün olmazdı". Yalnız söz deyil, səs də, cümlə də özü özünə bərabər ola bilməz, onlar hamısı dövr kimidir (s. 133-135). Vahidlər arasında keçidlər olmalıdır ki, onların enerjisi hərəkətdə olsun. Müəmmalı sözlər, yaxud şamanın mərasim zamanı çıxartdığı səslərin mənasını bilməyənə qədər, onlar yalnız özünə bərabərdir, onların rasionallaşması arada keçidin yaranması və onların təkrar ümumi enerji dövriyyəsinə daxil olmasıdır. Özü özünə bərabər olan vahidin ətrafında doldurulmayan boşluqlar yaranır və onların zamanla qara dəlik  olma ehtimalı da yaranır. Necə ki, Həllacın anlaşılmayan sözləri öz zamanında neçə bidət təriqətin yaranmasına səbəb olub.

Dilin yükünün qeyri-səlis konturları

Kamal müəllim və Rafiq müəllim bildirirlər ki, "fenoloji dil qatında (yarusunda) fonem, nitq qatında səs daha mürəkkəb quruluşların yaranması üçün əsas bazadır" (s. 150). Onu da əlavə edirlər ki, hər səs ayrılıqda da müəyyən fikir daşıyıcısı ola bilir və "qədim, primitiv insanlar arasında ilk kommunikasiya sinqulyar səs vasitəsilə reallaşmışdır. Bu mərhələdə ayrıca sinqulyar səs bütöv bir informasiya mənbəyi kimi diqqəti şəkir" (s.151). Eyni fikrə sufi fenomenologiya prizmasından baxanda belə nəticə alınır ki, səs - eydosdur, yəni ümumi enerji axınından qopmuş bir zərrədir, onu ayıran isə məhz daşıdığı yük - ideyadır. Eydoslar strukturlaşıb noema yaratdığı kimi, dil müstəvisində də ideya ilə yüklənmiş səs söz, o isə öz növbəsində cümlə şəklində təzahür edir. Burada təkdən təkə gedən bir proses var. Müəlliflər bunu ayrı-ayrı orqanlar və bütöv bir orqanizm üzərində izah edirlər və bildirirlər ki, "nitq canlı bir prosesdir. Bütün orqanlar bir-birilə təmasda və əlaqədədir. Ölü bədən nitq mənzərəsini verə bilməz. Dil mənzərəsini isə verə bilər" (s. 140). Hər sözün öz "yükü" olsa da, nitq onlara əlavə, ümumi bir yük də verir. Burada əhəmiyyətli bir məqamı da vurğulayaq. Hər strukturun bir nüvəsi - vacib eydosu və onun mahiyyətinin açılmasına yardımçı olan köməkçi, situasiyaya görə dəyişə bilən mümkün eydosları olduğu kimi, dildə də aparıcı məna - yüklə yanaşı, ona xidmət edən və dəyişkən əlavə yüklər də olur. Sufi mütəfəkkir İbn Ərəbinin fəlsəfəsini şərh edən məşhur alim Avnı Konuk deyirdi ki, "günəşə birbaşa baxmaq üçün onun önünə günəş keçməlidir. Eləcə də İbn Ərəbinin fəlsəfəsini anlamaq üçün şərhə ehtiyac var". Nüvəni anlamaq üçün köməkçi eydoslar zəruridir. Məhz buna görə də Kamal Abdulla və Rafiq Əliyev haqlı olaraq iddia edir ki, "nitq məkanında dil vahidi öz əvvəlki ancaq özünə bərabər olma məziyyətini itirir və əlavə mənalara malik olduğunu biruzə verir" (s.130). Öz vahidinə bərabər dil hələ irrasionaldır və rasionallaşmayana qədər başqaları üçün anlaşılmazdır. Müəlliflər yazır: "...bizim fikrimizcə, təmiz, ancaq öz funksiyasını yerinə yetirən vahid yoxdur. Hər bir vahid əlavə yük daşıyır. Səsin də, sözün də, cümlənin də, mətnin də əlavə yükləri vardır" (s. 131). Həmin əlavə yük həm iki vahid arasında qeyri-səlis keçidi təmin edir, həm də onun struktura uyğun olaraq dəyişmək imkanlarını artırır.

Deyilənlərdə diqqət çəkən daha bir məqam məhz "təkdən-təkə" anlayışıdır: tək səsdən tək sözə, tək sözdən tək cümləyə, daha sonra tək mətnə və s. Qeyri-səlislik iki təkin arasındadır və hər təkin daşıdığı yükün alt qatına, daha dərin mənasına da məhz o aradan keçmək, anlamaq mümkündür. Məsələn, kitabda yazılır ki, "dildə səlislik, nitqdə isə qeyri-səlislik özünü daha çox göstərir" (s. 68). Sufi fenomenologiyaya ilə müqayisədə dil səsi ümumi axından fərqləndirib, ona məna yükləməklə korpuskul halına salan "eksperimentdir", şüurun bir nöqtəyə fokuslanmasıdır. Bu baxımdan dil təkdir, amma o da tək olana qədər eyni qeyri-səlis "mərhələdən" keçməli olur və oradan hər hansı anı fərqləndirib onu inkişaf etdirməyə, "yükləməyə" başlayır. Nitq də səlisləşənə, yükünün mahiyyətini, konturlarını dəqiqləşdirənə qədər müəyyən inkişaf mərhələsindən keçməlidir. Axı eyni sözlər ayrı-ayrı nitqlərdə fərqli məna daşıya bilir: "Dil-nitq yarusuna (qatına) daxil olan vahidlərin, demək olar ki, heç biri tək bircə mənaya malik olmurlar. ...Nitq şəraitində bu vahidlər yeni çalarlar və mənalar kəsb edirlər. Onların öz ilkin mənalarından başqa daşıdıqları məna (yaxud mənalar) bu vahidlər üçün əlavə yük olaraq üzə çıxır (s. 118-119). Dilin "fərasəti" fərqli yaruslar və yüklər arasında keçid etməyi, qeyri-səlis mühitdən yeni bir başlanğıc götürmək bacarığındadır. Təkdən-təkə keçid mərhələsində, qeyri-səlis məntiq prizmasından baxan şüur həmin məna çalarlarını da üzə çıxara bilir, nitqin dərinliyində olan gizli mənanı da. Müəlliflər yazır: "Əlavə yüklər nitq qatında qeyri-səlis çoxluqların sistemləşdirilməsi üçün ən vacib göstəricidir. Onların mövcudluğu bizə imkan verir ki, biz bu çoxluğun komponentlərini xaotik sahmansızlıq rejimindən çıxaraq" (s. 131). Burada maraqlı bir nüans ön plana keçir: mövcud strukturdan yeni bir struktur yaratmaqla, bir tərəfdən, sözün qeyri-səlis dumanda gizli qalan mənalarını üzə çıxarmaq, digər tərəfdən, onun nüvəsinin alt qatına nüfuz etmək mümkün olur. Bunu edən, hər yeni struktura möhür qoyan isə dildir.

Dilin möhürü və qeyri-səlis imkanlar

Sufi fenomenoloji kontekstdə dil şüurla eyniləşdirmək mümkündür, daha dəqiq desək, onun ifadəsidir. Nəzərə alsaq ki, şüur insanın vacib eydosu, nüvəsidir, deməli, dil məhz həmin nüvənin - ayrı-ayrı mənaları bir vahid halında sistemləşdirib ona yeni məna verən gücün inikasıdır. Kitabda yazılıb: "Eyni mürəkkəb sistem daxilində, məsələn, dil kimi supersistem daxilində sinergetik münasibətlərin bu baxımdan mövcudluğu bizə inanılmaz gəlməməlidir. Biz buna sistemdaxili intrasinergetik münasibətlər kimi baxa bilərik. Uyğun olaraq sistemxarici münasibətləri isə ekstrasinerji münasibətlər kimi nəzərə alınmalıdır" (s. 125). Şüur bir tərəfdən özünüreduksiyanın mərkəzində durub, insanın öz-özünü dərk etməsini təmin edir, digər tərəfdən, xarici reduksiya vasitəsilə ətrafdan alınan bilikləri mənimsəyir, cəmiyyətin, təbiətin qanunlarını öyrənməyə, yenilərini təyin etməyə çalışır. Eyni şəkildə, dil də həm özü "sinergetik münasibətlərin nüfuz edə biləcəyi ideal bir məkan"dır (s. 126), həm də "singulyar səsdən də böyük "dil-nitq kainatı" (s. 143) yaradan enerji axını, gücdür.

Kitabda diqqəti cəlb edən məqamlardan biri də leksik qatdakı qeyri səlislik və buradakı niqab-sözdür. Özündə zahiri qəlibinə sığmayan daha böyük mənanı əks etdirən müəmmalı sözlərdən fərqli olaraq niqab-söz "mahiyyəti gizlətmək vasitəsi", Prokrust yatağıdır (s. 176). Qeyri-səlisliyə xas olan duman ideyaların qarşılaşmasının, müəyyən mənada mübarizəsinin nəticəsidir. Kiminsə bu dumanda "görmək", ayırd eləmək qabiliyyəti var, bir başqası isə burada yolunu itirir. Kamal müəllim və Rafiq müəllim bunu "dil xəstəliyi" simptomu ilə izah edirlər və vurğulayırlar ki, "dil-nitqin ilk inkişaf dövründə elə bir hal özünü göstərir ki, bu zaman onun bütün əşya və hadisələri ayrı-ayrılıqda, adekvat şəkildə adlandırmağa gücü çatmır" (s. 183). "...dil xəstəliyi, başqa sözlə desək, "dilin zəiflik dövrü qeyri-səlislik əlamətlərini özündə yaşadır" kimi bir qənaətə gələ bilərik" (s. 186). Sufi fenomenologiyadakı psevdo-noema kimi dil xəstəliyi də niqab-sözlərin yaranmağına gətirir. Burada xüsusilə qeyd etmək lazımdır ki, bu, situasiyadan irəli gələn bir haldır. Məsələn, eyni kontekstdə metaforik ifadələri də izah edən müəlliflər bildirirlər ki, "Metafora ifadənin və ya sözün metaforik mənasından başqa onun dərinində ilkin müstəqim mənanın da olmasını istisna etmir" (s. 187). Deməli, tək-sözdən digər təkə keçiddəki aralıqda olan dumanda - qeyri-səlis situasiyada sözlərin ümumiyyətlə fərqli, mahiyyətdən tamamilə uzaq bir mənası ortaya çıxa bilir. Maraqlıdır ki, bu düyünü yaradan da dil-nitq olur, sonra onu aşmalı olan da. Buraya sufilərə məxsus simvolları, gizli rəmzi ifadələri də aid etmək olar ki, bəzi dillərdə o, dərin imanı, bəzilərində isə bidətin ifadə edir. Həllacın ifadəsi ilə desək, "Küfr və iman isim baxımından fərqlidir, həqiqət baxımından isə onlar arasında fərq yoxdur", eyni zamanda, "Küfr və iman arasında fərq qoyan artıq kafirdir, kafir və mömini fərqləndirməyən də kafirdir". Bu qıfılın açarı şüurdadır, onu ifadə edən isə dil-nitqdir.

İki tək arasındakı dumanlı xaosu müəlliflər küylə eyniləşdirirlər. O da xüsusilə vurğulanır ki, söhbət yalnız səsdən deyil, həm də sözdən, cümlədən, ümumiyyətlə, informasiyadan gedir: "Dil-nitqdə "küy"lər ünsiyyət zamanı qəbul edilməsi gərəkən mənanın izahına təsir edən (bir neçə mümkün mənaya malik olma halı!) müdaxilə və ya pozuntular deməkdir" (s. 215). Maraqlıdır ki, süni intellekt məhz bu "küy"lərdən azaddır deyə, "informasiya təmiz şəkildə, özünün qranula formasında qəbul edənə çatdırıla bilir" (s. 217). Müqayisə üçün bildirək ki, sufi fenomenologiyaya görə, özünüreduksiya güclü olanda, yeni qəbul edilən hər yeni bilik özününküləşdirilir, işıqlandırılır və udulur. Əksinə, yeni qəbul edilən bilik özünüreduksiyadan güclü olanda, bir növ yeni bir "girdab" - psevdomərkəz yaranır. Onu da mütləq əlavə etmək lazımdır ki, bəzən yeni biliyin daha güclü olması şərt deyil, çünki onun qaranlıq, bəzən anidən daxil olması da mərkəzin yerdəyişməsinə, nəticədə həqiqətdən uzaqlaşdırılmasına səbəb ola bilir. Kamal müəllim və Rafiq müəllim də diqqəti məhz ona yönəldirlər ki, "informasiya kanalında metaforlaşma halının olması qavrayış məqamının çevikliyini azaldır və bu hal, əslində, özünü süsləmə kimi aparır, nəhayətdə, informasiya kanalında bədii "küy"ə dönür (s. 219). Belə məlum olur ki, "küy"lər məhz ağılda psevdomərkəz yaradan güclü səbəblərdən biridir. Bunu bir növ dumanda yol axtaran şəxsin yanlış bir səs istiqamətində gedib uçuruma düşməyinə bənzətmək olar. Belə bir halın baş verməməsi üçün dil təkin malik olduğu enerji xəttini daim izləməlidir. Məsələ burasındadır ki, "vahiddə "əlavə yük"ün mövcudluğu artıq səlislik məkanının tərk edilməsi deməkdir" (s. 220). Vahiddən vahidə keçid etmək səsdən söz, sözdən cümlə, mətn və s. Yaratmaq deməkdir, yəni bu, dil-nitqin zəruri addımıdır. Keçid zamanı "küy"ə getməmək, "əlavə yük"lərə aludə olmamaq isə dil-nitqin səlisliyinin, natiqin oratorluq qabiliyyətinin, tədqiqatçının öz axtarışlarında ardıcıllığının göstəricisidir.

Qeyri-səlislikdən səlisliyə, yaxud nəticə 

 Kitabın ilk fəslində - "Qeyri-səlis məntiqin əsas məqamlarından danışanda müəlliflər bildirirlər ki, "Qeyri-səlis məntiqin başqa elmlərə tətbiqi bir daha onu göstərir ki, bu elmlərin alt qatında bizim görə bilmədiyimiz mətləblər gizlənmişdir" (s. 60). Anlamağa cəhd etdiyimiz kitab qeyri-səlis məntiqin dil-nitqə tətbiqi və onun alt qatının dərki yollarıdır. Öz növbəsində dil isə yaradılış zamanı ilk zərrəyə - eydosa verilmiş mahiyyətin ifadəsidir. Şərt deyil ki, bu, mütləq sözlə, hərflə olsun. Xatırladaq ki, İbrahim peyğəmbərə şamil edilən "Yaradılış Kitabı"nda (Yetsir Səfəri) da deyildiyinə görə, yaradılış söz, rəqəm və səs vasitəsilə gerçəkləşib. Başqa sözlə desək, Yaradan bu üç dildə "müraciət edib, sözünü çatdırır". Şüur hər hansı şeyin eydosunu anlamaq üçün həmin strukturla doğmalaşmalı və onunla "eyni dildə" anlaşmalıdır. Deməli, insan bu üç "dildən" ən azı birini bilməlidir.

"Qeyri-səlis məntiq və dil-nitq" kitabının müəllifləri vurğulayır ki, "biz bu araşdırmada belə bir müddəanın həqiqiliyinə inandıq ki, dil-nitqin inkişafı bütövlükdə (əsasən) səlislikdən qeyri-səlisliyə doğrudur" (s. 223). Bu, təkdən başlayıb universala qədər gedən prosesin qısa təqdimidir. Məsələ burasındadır ki, hər vahid başqa bir sistemin tərkib hissəsidir və həmin sistem daha üst sistemə daxildir. Nəticədə, ən kiçik zərrə də universal aləmin tərkib hissəsi və onun enerjisinin sirkulyasiyasında iştirak edən, onun sabit axınını təmin edən zəruri komponentlərdən biridir. Burada vacib bir qanunauyğunluq var: bir vahiddən (səlisdən) digərinə keçmək üçün mütləq qeyri-səlisdən keçməyi bacarmalısan, çünki düz yolu itirmək təhlükəsi də oradadır, artıq şablonlaşmış, hər kəs tərəfindən qəbul edilən çərçivənin, ümumiləşmiş həqiqətin fövqünə çıxıb yeni söz demək də.