Azərbaycan Səfəvilər Dövlətinin orta əsrlərdə ilk dəfə olaraq XVI əsrin II yarısında İngiltərənin Moskva şirkəti ilə ticarət əlaqələri

Giriş
Bu gün dünya birliyinin bərabərhüquqlu üzvü olan Azərbaycan Respublikası taleyinin həlledici dövrünü  yaşamış, beynəlxalq siyasi və iqtisadi aləmdə özünəməxsus yer qazanmışdır. Azərbaycan xalqı qədim və zəngin dövlətçilik tarixinə malikdir. Biz böyük qürurla qeyd edirik ki, Azərbaycan müasir dünya sivilizasiyasının ən qədim mərkəzlərindən biridir və Azərbaycan xalqı öz torpaqlarında zəngin və çoxşaxəli mədəniyyətlə bərabər qədim və şərəfli dövlətçilik ənənələri də yaratmışdır. Bu qədim dövlətçilik ənənələri və tarixi təcrübə müstəqil Azərbaycan dövlətinin möhkəmləndirilməsində, uğurlu xarici siyasət xəttinin həyata keçirilməsində xüsusi rola malikdir. Ona görə də diplomatiya tariximizin, xüsusilə, bu gün dünyanın qüdrətli və respublikamızla   strateji partnyorluq münasibətində olan dövlətləri ilə əlaqələrimizin tarixini araşdırmaq, lazimi nəticələr çıxararaq dünyaya yaymaq olduqca zəruridir. Bu baxımdan yanaşdıqda orta əsrlər Azərbaycan ərazisində olan Ağqoyunlu və Səfəvi dövlətlərinin Avropa dövlətləri ilə əlaqələri xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Avropa Dövlətləri ilə əlaqələrimizin həm ümumilikdə, həm də ayrı –ayrı araşdırılmasının digər əhəmiyyəti də ondan ibarətdir ki, bununla biz Azərbaycanın nə qədər qədim və zəngin dövlətçilik ənənələrinə malik olduğunu və xalqımızın arasında tarixi dostluq əlaqələrinin mövcudluğunu təbliğ etmək imkanı qazanırıq.

Məqalədə orta əsrlərdə ilk dəfə olaraq 1561-ci ildə Azərbaycan Səfəvilər dövlətilə dünyanın ən qüdrətli dövlətlərindən biri olan İngiltərə arasında yaranmış əlaqələrdən bəhs edilir. Burada İngiltərənin Moskva şirkətinin XVI əsrin ikinci yarısında Səfəvilər  dövlətinə göndərdiyi altı ekspedisiya ardıcıllıqla araşdırılır və hər səfərin nəticələri haqqında konkret məlumat verilir.

İngiltərə ilə Səfəvilər dövlətinin dərindən araşdırılmasının aktuallığı həm də ona görə mühümdür ki, bu illərdə ölkəmizin tarixi İngiltərə tarixi ilə bağlıdır. Belə ki, bu əlaqələr orta əsrlərdə beynəlxalq münasibətlər sisteminin bir hissəsi olmuş və dünyada baş verən proseslərə uyğun inkişaf etmişdir. Aktuallıq həmçinin ondan ibarətdir ki, əlaqələrin araşdırılması nəticəsində Azərbaycanın orta əsrlər tarixi, ənənələri, şəhərləri və s. haqqında İngilis səyyahlarının fikirləri məqalədə mövcud imkanlar daxilində araşdırılır.          
                                                                   1
       Məqalənin yazılmasında ingilis dilində olan mənbələr və ədəbiyyatın əhəmiyyəti olduqca böyükdür. Hər şeydən öncə R.Haklült tərəfindən toplanmış və nəşr edilmiş “Hakluyt,s voyages. The Principall Navigations, Voyages, Traffiques and diskoveries of the English Nation,” 
(London: 1913, New-York: 1965)- “ Haklüitin səyahətləri .Dənizçiliyin əsasları, İngilis xalqının səyahətləri, yolları və kəşfləri” adlı sənədlər məcmuəsi üzərində dayanmaq lazımdır. Məcmuənin II cildinə kraliça I Yelizavetanın Rusiya çarına və Səfəvilər şahına məktubları , ekspedisiya iştirakçılarının məlumat, hesabat və məktubları Rusiya və Səfəvilər dövlətlərində ticarət üçün aldıqları imtiyazların mətni, idarə heyətinin hər bir ekspedisiya üçün tərtib etdiyi göstərişlər toplanmışdır. Bu məcmuədə Moskva şirkətinin xarakteri və quruluşu və bu ekspedisiyaların nəticələri, ümumiyyətlə, Rusiya və Səfəvilər dövlətlərində ingilis ticarətinin xarakteri haqqında çox qiymətli məlumatlar vardır. Eyni zamanda ingilis burjuaziyasının təcrübəli və işgüzar nümayəndələrinin göstərilən dövlətlərin iqtisadi və ictimai quruluşu, təbii sərvətləri , xalqın adət və ənənələri haqqında bu sənəddə XVI əsr Azərbaycan tarixilə məşğul olanlar üçün yararlı olan materiallar vardır. Lakin məcmuədə ticarət əməliyyatlarının həcminə və əldə edilən qazancın miqdarına dair hesabatlar öz əksini tapmamışdır. 
XVI əsrin II yarısında İngiltərənin ilk müstəmləkətçilik cəhdləri, Moskva şirkətilə İngiltərə hökuməti arasında olan münasibətlər haqqında Dövlət sənədləri məcmuələrində (Calendar of State Papers) bir sıra məlumatlara rast gəlmək olar.
XVI əsr İngiltərə iqtisadiyyatını öyrənmək üçün bir sıra ilk mənbələr ( Tudor Economic Dokumrnts, VII, Englis Economic Histroy, Select dokuments. Ed. By Bland. L., 1924) mövcuddur.
Moskva şirkətinin tarixinə dair ingilis dilində yazılmış tədqiqat əsərləri içərisində Gerson Voun və Vilanın əsərləri daha çox diqqəti cəlb edir. 
    Gerson öz əsərini 1 Moskva şirkətinin yaranması və erkən tarixinə dair həsr etmişdir. Əsərdə diqqəti daha çox cəlb edən cəhət müəllifin tarixi faktlara obyektiv münasibət bəsləməsidir. Müəllif İngiltərə burjuaziyasının Çinə və Hindistana yol açmaq cəhdlərini böyük coğrafi kəşflərlə, ticarətin genişlənməsi və Avropa ölkələrini əhatə edən ümumi pul hərisliyi ilə əlaqələndirir. Burada göstərilir ki, təşkil olunan hər bir ekspedisiya “düşmənə müqavimət göstərmək üçün “ silah  və döyüş sursatı ilə təmin olunurdu. 
     Gersonun faktlar əsasında yazılmış əsəri Moskva şirkətinin təşkil olunması, onun quruluşu, ictimai tərkibi və xarakteri məsələlərin öyrənilməsində xüsusi qiymətləndirilir. Əsərin sonunda müəllif şirkət təşkil olunan zaman onun üzvlərinin dəqiq siyahısını verir. 
                                                               2
      Gerson şirkətin rast  gəldiyi çətinliklər, bunların aradan qaldırılması tədbirləri, Moskva şirkətinin İngiltərə ilə Rusiya arasındakı diplomatik münasibətlərində rolu haqqında bizə məlum olan mənbələrdə öz əksini tapmayan bir sıra qiymətli məlumatlar verir. Məqalənin yazılmasında digər İngiltərə tarixçisi Vounun tədqiqat əsərindən 2gətirilən faktlar əhəmiyyətlidir. Vounun əsəri xüsusi olaraq Moskva şirkətinin Azərbaycan ekspedisiyalarına həsr edilmişdir. Müəllif burada Səfəvilər dövləti ilə ticarətin İngiltərə üçün əhəmiyyətini və üstünlüklərini göstərərək belə nəticəyə gəlir ki, bu ekspedisiyaların hər biri üzərində ayrıca dayanmaq lazımdır. Müəllifin fikirincə, məhz bu ekspedisiyalar o dövrdə İngiltərə ticarətinin fəallaşması səbəblərini və bu ticarətin xarakterini daha yaxşı izah edir.
         Voun öz tədqiqatı əsasında belə bir nəticəyə gəlir ki, şirkətin  İran ekspedisiyaları adı ilə məlum olan fəaliyyəti bilavasitə Azərbaycan rayonlarında cəmlənmişdir. Müəllif ayrı –ayrı ekspedisiyalar qarşısında duran vəzifələri fərqləndirmiş və göstərmişdir ki, birinci iki ekspedisiyanın əsas məqsədi Çin və Hindistana yol açmaq olmuş və bunlar kəşfiyyat xarakteri daşımışdılar. Lakin bu kəşfiyyat xarakterli ekspedisiyalar görünməmiş qazanc gətirdiyindən üçüncü ekspedisiyadan etibarən Çinə və Hindistana yol açmaq məqsədi olsa da , Səfəvilər dövləti ilə ticarətin genişləndirilməsi və möhkəmləndirilməsi ingilis ticarətinin əsas məqsədinə çevrilmişdir. 
       Vounun əsərində şirkətin Azərbaycanda ticarət əməliyyatına, bu ticarətdə rast gəlinən çətinliklərə və çətin vaxtlarda İngiltərə hökumətinin şirkətə kömək etməsinə dair dəqiq və ətraflı məlumat verilir.
       İngiltərənin Səfəvilər dövləti ilə ticarət əlaqələrinin kəsilməsi səbəblərini Voun Forbişerin Şimal – Qərb istiqamətində təşəbbüslərini Türkiyə ilə Səfəvilər dövləti arasında gedən müharibələrin, əcnəbilərin və fərdi tacirlərin rəqabətini və s. rolunu qeyd etməklə bərabər göstərir ki, bu ticarətin davam etdirilməsi hər şeydən əvvəl Rusiya çarının İngilis tacirlərinə münasibətindən asılı idi.
1Gerson A.J.The Organization and Early History of the Moscow Company.( Studies in the History of English Commerce Tudor Period).N-Y.1912
2Vaughn E.V. Englis trading Expeditions into Asia  under the authority of the Moscovy.Company.(Studies in the History of Englis Commerce in the Tudor Period) N-J.,1912.
        Vounun fikirincə , XVI əsrin sonları XVII əsrin əvvəllərində İran   yol açmaq cəhdlərinin göstərilməsi xam ipək ticarətinin nə qədər əhəmiyyətli olduğunu sübut edirdi. Hətta 1697-ci ildə İngiltərə ticarət və müstəmləkə komitəsi bu ticarəti bərpa 
                                                               3
etməyə çalışırdı . Müəllif sübut etməyə çalışırdı ki, şirkəti yalnız ticarət mənafeyi maraqlandırırdı.
      İngiltərə ilə Səfəvilər arasındakı ticarət münasibətlərinin öyrənilməsində İngiltərə tarixçisi Villanın3 xidməti də xüsusi qeyd edilməlidir. 
    Villanın əsərində Azərbaycan ekspedisiyalarının təsviri ilə yanaşı İngiltərə iqtisadiyatının , xüsusilə mahud sənayesinə, Moskva şirkətinin təşkili və xarakterinə dair qiymətli faktlar verilir. İngiltərə və Səfəvilər dövləti ticarət əlaqələrinə dair məlumatlara bir sıra başqa əsərlərdə də rast gəlmək mümkündür.
      Mövzu barədə ingilis tarixçisi Skottun4 fikirləri olduqca maraqlıdır. Bir sıra hesablaşmalar nəticəsində Skott belə nəticəyə gəlir ki, Moskva şirkətinin Səfəvilər dövlətinə etdiyi ekspedisiyalar çox mənfəətli olmuş, bəzən 300-400 faiz qazanc vermişdir. XVI əsrin 60-80-ci illərində şirkətin kapitalının sürətlə artmasını Skott məhz Azərbaycana göndərilən ekspedisyalarla əlaqələndirir.
     Məqalədə XVI əsrdə İngiltərənin iqtisadi inkişafı və monarxiyanın bu inkişafda olan rolu və maraqları haqqında ilk dəfə olaraq Londonda nəşr olunmuş ən müasir ədəbiyyatlardan istifadə edilmişdir.5
       Rus dilində olan və ya rus müəllifləri tərəfindən edilmiş mənbələr haqqında bəhs edərkən bunlar içərisində Y.Qotye tərəfindən tərcümə edilmiş «Aнглтйские путешесвенники в московском государсве 
в XVI в» adlı məcmuə daha əhəmiyyətlidir. 
3Willan T.S.The Early History of Russia Company .( 1555-1603).Manchestr, 1956. 4Scott W.R.The Constitution and finance of English, Scottish and Irish joint-sock companies to 1720 v.1-2; N-y 1951.
5Christoher Haigh.The Cambridge hictorical encyclopedia of Great Britain and Ireland, Cambridge University Press,2000; Jhon Cannon & Ralph Griffıths.The Oxford Illustrated History of The British Monarchy. Oxford University Press 2000

                                                               4
Burada Haklült tərəfindən nəşr olunmuş məcmuənin bir sıra sənədləri   tərcümə edilmişdir. Bu məcmuədə Moskva şirkətinin Şimal-Şərq istiqamətində ilk ekspedisiyaların təsviri verilmişdir. Həmin sənədlər Rusiyanın  şimal rayonlarının oyrənilməsi, şirkətin ilk məqsədləri, İngiltərə  ilə Rusiya ticarət və diplomatik münasibətlər məsələsini öyrənmək üçün xeyli əhəmiyyətlidir. Burada eyni zamanda şirkətin Buxara və Azərbaycan    ekspedisiyalarına aid sənədlər də tərcümə edilmişdir.
     İngiltərə arxivlərində İ.Qamel və İ. Lyubimenko tərəfindən toplanmış sənədlər toplularında da Moskva şirkətinin fəaliyyətinin bütün sahələrinə aid materiallara rast gəlmək olar.6 Lyubimenko Biritaniya muzeyi və London arxivində çalışmış, Bodlen kitabxanası arxivinin materialları ilə tanış olmuşdur. 
     Mövzu ilə əlaqədar Y.V.Tolstoyun araşdırmaları7 da xüsusi əhəmiyyətə malikdir.Tolstoy Biritaniya muzeyi və London kral arxivinin materialları ilə tanış olmuş, XVI əsr İngiltərə Rusiya münasibətlərinə aid 82 sənədin surətini çıxartmışdır.
    Qeyd etmək lazımdır ki, bir sıra məcmuə, jurnal və aktlar külliyyatlarında əcnəbi səyyahların təsvirlərindən, xarici səfirlərin məlumatlarından, rus səlnamələrindən parçalar verilmişdir. Bu sənədlərdə Rusiya ilə İngiltərə arasında siyasi  münasibətlərdən bəhs edilsə də, Rusiyanin şərq ölkələri ilə, o cümlədən Səfəvilər dövləti ilə iqtisadi və siyasi əlaqələrinə dair maraqlı məlumatlara rast gəlmək olar.
6Любименко И.И Истории торговых соншений России с Англией, Юрыев,1912; Любименко И.И.Английская торговая кампания в России в XVI в «Историческое обозени» Т. 16.
7Толстой Т.Ю.Первъе 40 лет сношений  Англии с Россией(1553-1593),Спб.1876
    

     
                                                  5
       Rusiya tarixçilərindən bəhs etdiyimiz mövzu ilə əlaqədar N.Tumanoviçn « Европейские державъ в Персидском заливе в 16-19 вв.» əsəri8 və N.P.Çerkaşinanın Moskva şirkəti haqqında qiymətli disertasiyası9 bir maraq doğurur. Lakin burada Moskva şirkəti tarixində mühüm yer tutan Azərbaycan ekspedisiyalarına az yer verilməsini (cəmi 6 səhifə ) əsərin zəif cəhəti hesab etmək lazımdır. Qeyd etmək lazımdır ki, XVI əsrin II yarısında Moskva şirkətinin Səfəvilər dövləti ilə olan əlaqələrin araşdırılması sahəsində Azərbaycanlı tarixçilər tərəfindən də fundamental tədqiqatlar aparılmışdır. 
     XVI əsrin II yarısında İngiltərə ilə Azərbaycan münasibətlərinin ayrı-ayrı cəhətlərinin tədqiq edilməsində prof.Ə.İ.Şahmalıyevin xidmətlərini də qeyd etmək lazımdır. 

« Из историн тороговой политики Европейских держав иа Передном Востоке в XVI в» ( Баку, 1957, докторская диссертаций, на правах рукописи) adlı əsərində10 və bir sıra məqalələrində11 müəllif XVI əsrin II yarısında Azərbaycan ticarətinin xarakteri, Ön Şərqdə, o cümlədən Azərbaycanda İngiltərə- Rusiya və İngiltərə - Venesiya ziddiyətləri və digər məsələləri işıqlandırmışdır. Eyni zamanda müəllif bu mövzuya aid ingilis, fransız, alman və italyan dillərində çoxlu ilk mənbələrdən istifadə etmişdir. Öz tədqiqat əsərində müəllif  belə bir nəticəyə gəlmişdir ki, XVI əsrdə İngiltərə ticarət kapitalının Azərbaycandakı fəaliyyəti, Volqa- Xəzər yolu ilə xam ipək tranzit ticarətini inhisara almaq təşəbbüsündən ibarət idi.
8Тумановиг Н.Н.Европейские держфвъı в Персидском заливе в 16-19 вв.М.1982
9Черкашинко Н.П.История Московской торговой компании в XVI-XVII вв (диссертация), М., 1953.
10Шфхмалиев. Э.М Из истории торговой политики Европейских держав на передном Востоке в XVI в.Автореферат докторской диссертации.Баку: 1958.
11Англо-Венецианские торговъıе противореция на Передном Востоке второй пол.XVI в «Ученъе заптски» АГУ им.С.М.Кирова, №12,1957; Об ангол-испанских противорециях на Передном Востоке в 80-90 гг.XVI и первой червой XVI вв. «Ученъıе записки» АГУ им. С.М.Кирова, №1, 1958; Об ангол- русских торговъıх противорециях на Переднлм Востоке второй пол.XVI в «Ученъе записки» АГУ им.
С.М.Кирова, №15,1958 və s.

                                                           6

          XVI əsrin ikinci yarısında İngiltərə Azərbaycan əlaqələrindən bəhs edərkən Z.İ.Yampolski tərəfindən toplanmış və Ə.M.Şahmalıyevin redaktəsi ilə nəşr olunmuş «Путешественники об Азербайджана» əsəri12 mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bu əsərdə Y.Qotye tərəfindən tərcümə edilmiş «Английиские путешественнки в Московсом государстве в XVI  B» adlı məcmuədən Azərbaycanla bağlı olan bölmələr ardıcıllıqla toplanmış və əsərin əvvəlində Azərbaycana səhayət etmiş ingilis səyyahları haqqında məlumatlar verilmişdir.
      Mövzuya dair konkret materialların araşdırılmasında Y.M.Mahmudov və B.Ə.Əhmədovun xüsusi xidmətləri olmuşdur.
Y.Mahmudov Ağqoyunlu və Səfəvi dövlətlərinin XV əsrin II yarısı və XVI əsrdə Qərbi Avropa dövlətləri ilə qarşılıqlı əlaqələrinə dair xüsusi əsərlərində bu əlaqələri Azərbaycan tarixşünaslığında ilk dəfə olaraq beynəlxalq aspektdə elmi problem kimi tədqiq etmiş, Avropa dövlətlərinin Azərbaycandakı məqsədlərini və maraqlarının xarici mənbələr əsasında aydın təsvirini vermişdir.13

12 «Путешественники об Азербайджана» сосавителъı З.Ямполыский.(под редакцией  Э. М. Шахмалыиева ) том  Баку 1961.

13Mahmudov Y.M.Azərbaycan diplomatiyası. Bakı 1996; Махмудов Я.М.Вазимоотношения государств Аккойунлу и Сефевидов сзападноевропейскими странами ( II половина XV – начала XVII вв.). Автореферат докторской диссертации. Баку 1989. Вазимоотношения государств Аккойунлу и Сефевидов с западноевропейскими странами (II полавина XV – насала XVII вв.). Баку: 1991; Mahmudov Y. M.Odlar  yurduna səyahət. Bakı 1980; Mahmudov Y.M. Səyyahlar Azərbaycana gəlir. Bakı: 1977; Mahmudov Y.M. Səyyahlar, kəşflər, Azərbaycan. Bakı: 1985.

                                                                   7

   Səfəvilər dövləti İngiltərə ilə əlaqələrinin müstəqil, ayrıca götürülmüş mövzu kimi araşdırılmasında B. Ə.Əhmədovun xidmətlərini qeyd etmək lazımdır. Onun araşdırmalarında iki dövlət arasındakı ticarət əlaqələrinə dair geniş mateirallar öz əksini tapsa da, bir cəhət – İngiltərənin Səfəvilər dövlətinə müstəmləkəçilik məqsədilə gəlmələri və hətta bu planların XX əsrin 20-ci illərinə qədər davam etdirməsi fikri əsas məqam kimi diqqəti cəlb edir ki, bu da reallıqdan çox uzaq idi.14 
    Səfəvilər dövlətinin Avropa ölkələri, o cümlədən İngiltərə ilə əlaqələrinin araşdırılmasında, mənbələrin işıqlandırılmasında S.S.Əliyarlı, F.R.Mahmudov və b.tərəfindən tərtib edilən «Azərbaycan  tarixi üzrə qaynaqlar» xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.15

     Bəhs edilən mövzuya O.Ə.Əfəndiyev də Səfəvilər dövləti haqqında olan fundamental əsərində bu və ya digər dərəcədə ilkin mənbəələr əsasında toxunmuşdur.16
     İngilis səyyahlarının Azərbaycan şəhərləri, xüsusilə Təbriz şəhəri haqqında təsvirləri Onullahi S.M. konkret araşdırılmalarında da öz əksini tapmışdır.17

14Ахмедов Б.А. Третъя эекспедиция англичан в государство Сефевидов  (1561-1572 гг.) « Ученъе записки» Азервайджанского Государственного Университета, Серия истории и философии. Баку 1966. № 8.Ахмедов Б.А.Экспедиция 1579 -1581 гг. и причины прекрашиния торговых сношнений между Аиглиеу и Азервайджаном. « Ученъе записки» » Азервайджанского Государственного Университета, Серия истории и философии. Баку 1967. № 3.Ахмедов Б.А.Из Истории торговых сошений Англии с государством Сефевидов ( II половина XVI века) Автореферат кандидатской диссертации. Баку 1967.
   15Azərbaycan tarixi üzrə qaynaqlar. Tərtibçilər: S.S.Əliyarov, F.R.Mahmudov və b.Bakı 1988
   16 Əfəndiyev O.A.Azərbaycan – Səfəvilər dövləti. Bakı 1993. Эфендиев О.А. Азериайджанское государство Сефевидов. Баку 1981.  Эфендиев О.А. Из истории социалъной и политическоу боръбы в Азербайджане на рубаже XV –XVI вв.карткие сообшения Института Востоковедения. Т  38.Москва 1960. 

                                                          8

Qeyd etmək lazımdır ki, digər Azərbaycan tarixçiləri S.A.Aşurbəyli, M.H.Heydərov. D.Q.Həsənzadə, R.A.Muğanlinski də bəhs etdiyimiz mövzu ilə bağlı elmi araşdırmalar aparmışdırlar.18
          Mövzunun işlənməsində həmçinin Biritaniya kitabxanasının, www. resource.gov.uk saytlarında olan məlumatlardan istifadə edilmişdir.

17Onullahi S.M.XVII əsirlərdə Təbriz şəhəri tarixi.Bakı 1982.
18Ашурбейли С.Б.Государство Ширваншахов. Баку 1983. Ашнрбейли С.Б.История города Баку.Период средновековъя.-Баку 1992.Гейдаров М.Х. Города и городское ремесло Азербайджана XIII-XVII вв.Баку 1982. Гасанзаде Д.Г.Англо-Сефевидские отношения в конце XVI-начале XVII вв. (По материалам английских тсточников)-Баку 1991; Мугалнийской Р.А.Азербайдажансие государства XV-вв.  вАнглийской историграфии.(Автореферат кандидатский диссертации). Баку 1997.
                    I Fəsil
    XVI əsrdə İngiltərənin iqtisadi inkişafı və Səfəvilər dövləti ilə ticarət əlaqələrinin yaranması.
a). XVI əsrdə İngiltərə iqtisadi inkişafı və Moskva şirkətinin qısa tarixi.

9
  İngiltərədə  XV-XVI əsrlərdə «çəpərləmələr » ilə əlaqədar olaraq qoyunçuluq təsərrüfatının daha da inkişaf etməsi mövcud istehsalın genişlənməsinə zəmin hazırladı. Mahud istehsalı İngiltərənin zənginliyinin əsasını təşkil edirdi.Təsadüfi deyildi ki, İngiltərənin simvolu kimi yunla doldurulmuş olan kisə indi də parlamentin lordlar palatasında saxlanılır və lord  kanslerin oturacağını təşkil edir.Yun ixracı əvvəldən İngiltərə ixracının əsasını təşkil edirdi. Lakin XVI əsrin sonlarında yun ixracı, yun parçaların  ixracı ilə əvəz olunmağa başladı. İngiltərə yun sənayesinin başlıca xüsusiyyətləri ondan ibarətdir ki, bu sənaye kapitalist  istehsalı əsasında, həm də böyük sürətlə inkişaf edirdi. Yeni sənayə sahələri olmaq etibarilə mahudçuluq sənayesi, əsasən, istehsalı sıxışdıran və rəqabəti məhdudlaşdıran sex qaydalarının  olmadığı kənd yerlərində yaranırdı. Sex məhdudiyytlərinin olmasının nəticəsində mahudçuluqla əmlak bərabərsizliyi və kapitalın ayrı-ayrı şəxslərin əlində toplanması prosesi sürətlə gedirdi. Eyni zamanda həm ölkə daxilində, həm də xaricində İngiltərə mahuduna olan təlabatın artması xırda istehsaldan iri istehsala -manufaktura istehsalına keçilməsini zəruri edirdi. Bundan əlavə aqrar cevriliş nəticəsində kənddə çoxlu işçi qüvvəsinin olması da kənd yerlərində manufakturanın meydana çıxmasına kömək edirdi. 
    XV əsrin sonu və XVI əsrin əvvəllərində İngiltərənin mahud sənayesində pərakəndə manufakturalar üstünlük təşkil edirdi.
    İngiltərə mahud sənayesinin inkişafında Niderland burjuaziya  inqilabı dövründə İspan qəsbkarlarının zülmündən qaçan və böyük kütlələrlə İngiltərəyə köçən filament toxucularının da böyük rolu olmuşdur.
     XVI əsrin əvvəlləri üçün İngiltərədə yun ixrac edən ölkələrdən mahud ixrac edən ölkəyə çevrilmişdir. Əgər 1354-cü ildə İngiltərədə 32000 kisə yun ixrac edilmişdirsə, XVI əsrin əvvələrində ildə 5-6 min kisə yun ixrac edilirdi, eyni zamanda həmin dövrdə mahud ixracı sürətlə artırdı. Əgər 1354-cü ildə cəmi 500 ton mahud ixrac edilmişdirsə, XVI əsrin əvvəllərində 80000-ə, XVI əsrin ortalarında isə 122000-ə çatmışdır ki, bu da ixracatın 19%-i təşkil edirdi.19
1564-1565-ci illərdə İngiltərə ixracatının miqdarı 1097037 funt- sterlinq təşkil edirdi ki, onun  92000 funtsterlinqni yun və dəri təşkil etdiyi halda 896079 funt sterlinq mahudun payına düşürdü.21
      Moskva şirkətinin tarixinə dair qısa icmalın verilməsində məqsəd Səfəvilər  dövləti ilə İngiltərə arasında ticarət əlaqələrinin yaranması və davam etdirilməsində həlledici rol oynamış həmin təşkilatın xarakter və məqsədlərin izah etməkdən ibarətdir. 
      

                                                         10
XVI əsrdə İngiltərənin xarici ticarətin inkişafında əhəmiyyətli rol oynayan Moskva şirkətinin tarixi çox səciyyəvidir. Bu şirkət XVI-XVIII əsrlərdə İngiltərənin ticarət ekspansiyasının əsas orqanı kimi çıxış edən böyük ticarət və təşkilatlardan biri idi. Gersonun fikirincə, bu şirkət ilk dəfə olaraq səhmdar pirinsipi üzərində qurulmaqla öz quruluşunu gələcək fəaliyyət meydanının tələblərinə uyğunlaşdırmışdır. Bu şirkəti sonrakı daha nəhəng inhisarçı təşkilatın ilk nümunəsi hesab etmək olar, bunlar özlərini XVI əsrdəki « böyük sələflərin» üsullarından daha müvəffəqiyyətlə istifadə edirdilər. İngiltərə tarixi üçün şirkətin ən başlıca xidmətlərindən biri onun gələcək dünya imperiyasının diplomatik və siyasi dünyagörüşünün genişlənməsində oynadığı böyük rolundan ibarətdir.21
      Böyük coğrafi kəşflər ümumdünya ticarətini sürətlə inkişaf etməsinə səbəb oldu.Ticarətin geniş vüsət alması nəticəsində ayrı-ayrı Avropa ölkələrində ticarətlə məşğul olan kapitalist xarakterli şirkətlər meydana gəlir. İqtisadi cəhətdən Avropada ən qabaqcıl ölkələrdən biri olan İngiltərədə hələ XVI-XV əsrlərdə bir çox şirkətlər fəaliyyət göstərirdi. Belə şirkətlərdən biri İngiltərədə Fillandiyaya yun ixrac etməklə məşğul olan mahud ticarətləri şirkəti - merchant adventures (« səyyah tacirlər»)idi. 
XVI əsrdə belə  şirkətlərin sayı daha da artır. Luns Robertsin 1638-ci  ildə Londonda nəşr olunmuş «Tacirin ticarət xəritəsi» adlı əsərində Levant, Ost-Hind, Fransa və s. şirkərlərin adları çəkilir.22
           XVI əsrin əvvəllərində «səyyar tacirlər» şirkəti inhisarçı hüquqlara malik xüsusi şirkət kimi formalaşaraq tezliklə İngiltərənin bütün xarici ticarətini ələ aldı. Lakin bu ticarət əsasən İngiltərəyə yaxın olan Avropa ölkələri ilə aparılırdı. Dəniz ticarət yolları vasitəsilə Şərq ölkələri ilə ticarət İspaniya və Portiqaliyanın  inhisarında idi. XVI əsrin ortalarında İspaniyanın hərbi dəniz qüdrəti qarşısında aciz olan İngiltərə tacirləri aramsız dəniz quldurluğu ilə məşğul olmuş və bu əməliyyatlardan olduqca böyük qazanc əldə edirdilər.
19Christopher Haigh. The Cambridge historical encyclopedia of Great Biritain and Ireland, Canbirige Univerisity Press, 2000, p, 155
    20 Deardorff R.İnglish trasr in the Baltic Durinc the Reign of Elizabeth . H-y-1912.
p.230.
    21Gerson A. J. The Oranization and Early History of the Moscow Company.(Studies in the History of Englist Commerce in the Tudor Period).N-Y.192
     22 Yenə orada.

                                                       11

XVI əsrin 30-cu illərində İngiltərə zəngin Şərq ölkələrinə Şimal-Şərq dəniz yolu vasitəsilə keçid tapmağa dəfələrlə uğursuz cəhd etdikdən sonra öz diqqətini Şimal-Şərq yoluna yönəldir.
     Şimal- Şərq yolu ilə Qərbi Avropadan Hindistana dəniz yolu açılması ideyası İngiltərədə XVI əsrin ortalarında meydana çıxmışdır. 
    1525 -ci ildə London taciri Robert Zsorn bu haqda öz qeydlərini kral VIII Henrixə (1509-1547) təqdim etmişdir.  «Hindistan və imperator və Portuqaliya Kralı tərəfindən kəşf və tabe olmuş torpaqlar, həm də kəşf edilməli olan hörmətli London taciri Robert Zsonun kral VIII Henrix öz əlinə keçirməyə çalışdığı torpaqlar haqqında qeyd» adlı sənəddə deyilirdi: « İspaniya kralları Hindistan və Qərbdəki dənizləri, Portuqaliya kralı isə Hindistan və Şərqdəki dənizləri kəşf etmişlər... İndi yalnız dünyanın şimal hissəsi açılmamış qalır və mənə belə gəlir ki, onun kəşf edilməsi yalnız  Sizin  vəzifə borcunuzdur, çünki bunun üçün Sizin krallığın yerləşməsi başqalarından daha əlverişli və yaxındır. Kiçik miqdarda gəmilərlə müxtəlif yeni torpaqlar və krallıqlar kəşf oluna bilər ki, bu da, şübhəsiz, Siz əlahəzrətə əbədi şöhrət, Sizin tələbələrinizə isə saysız mənfəət gətirər»23 
     Onun fikrincə, indiyə qədər məlum olmayan şimal-şərq yolu Şimal Buzlu okean vasitəsilə düz Şərqi Çin və Moluk adaları ölkəsinə gətirib çıxarır. Bu fikir 1553 cü ildə məşhur səyyah Sebastian Kobot tərəfindən yenidən irəli sürülmüşdür. Həmin  ideya digər Avropa ölkələrində daha əvvəl meydana çıxsa da, lakin həyata keçirilməmiş, lahiyə olaraq qalmışdır. Bu sahədə İngiltərənin təşəbbüsü daha maraqlı idi. Bu məqsəd ilə Sebastian  Kobot «Məlum olmayan və hətta bu vaxta qədər dəniz yolu ilə gedilməmiş ölkə, torpaq, ada, dövlət və mülklərin kəşfi üçün «tacir sahibkarlar cəmiyyəti» təşkil etmək təşəbbüsünü irəli sürmüşdür. Başda London meri Lord Barın və şerif Uilyam Qorret olmaqla və 6000 funt sterlinq kapitalı olan cəmiyyət təşkil etdilər24.»1555-ci ildə fevralın 16 – da Kral Plipp və Kraliça Mariya ( 1553-1558) xüsusi fərman ilə yeni cəmiyyətin nizamnaməsini təsdiq etdilər. Sonra bir qayda olaraq Moskva sirləri adlanan bu cəmiyyətin müxtəlif adları olmuşdur. Belə ki, 1555-ci ildə Venesiya səfiri Cavinni Mikel Doja və senata yazdığı məktubunda «bu yeni Moskva şirkətini» «This new Muscovite navihaton ( company)» kimi xatırladır.25
        1558-ci ildə Kraliça Mariya Polşa kralı Sigizmunda « Rusiya ilə ticarət edən London tacirləri şirkəti» yazırdı.26
       1566-cı ildə şirkət «Səyyar tacirlərin Moskva şirkəti» adlanıb.27
     Şirkətin tərkibində tacirlərlə yanaşı İngiltərənin yuxarı dairələrinin nümayəndələri də iştirak edirdilər. Belə ki, şirkətin ilk təşkilatçıları içərisində xəzinədar –Lord  Markiz Vinçesterin, lordsaray qrafı Pemborkun, baş admiral qraf Effingemli Nouvardın adlarına rast gəlirik.28
                                                                   12
 1555-ci il fərmanına görə şirkətin üzvlərinin sayı 191 nəfər olmuşdur. On il keçdikdən sonra, yəni, 1565-ci ildə şirkətin üzvlərinin sayı 400-ə çatmışdır,29 sonra getdikcə azalmışdır. 

 24Gerson A.J. The Orqanization and Early History of the Moscow Company.(Studies in the History of English in the Tudor Period).p.4.
    25Любименко И.И. История торговых спошений России с Англией. Вып. I.,Юръев, 1912,с.10.
    26Gerson A.J.The Orqanization and Early History of the Moscow company.(Studies in the History of Engilish Commerse in the Tudor).p..24.
    27 Yenə orda, s.280
    28 Toлстой Ю.В.Англия и ее виды на Россию в XVI в.  «Вестник Европы»,  1875№8, Петербург, с.480.
    29 Лювименко И.И.История торговых спошений России с Англей.ы.59
    

                                                         13

    Bəzi tarixçilər şirkətin üzvlərinin sayının belə sürətlə artmasını və azalmasını təsadüfi hal deyil , əsasən, Səfəvilər dövləti ilə ticarətlə və bir sıra digər səbəblərlə əlaqədə olduğunu qeyd edir.30
       Moskva şirkətinin səhmdar tipli olması ona bazarlar və ticarət yolları uğrunda mübarizə öz rəqibləri qarşısında üstünlük verirdi. Bu cəhətdən İngilis tarixçisi Villiamsionun fikri maraqlıdır. Onun fikrincə, şirkət səhmdar kapital əsasında işləyən ilk  ictimai xarakterli şirkət idi.31
         Şirkətin bütün vəzifəli şəxsləri şirkət üzvlərinin ümumi yığıncağında bir il müddətində seçilirdi. Burada yalnız Sebastian Kabot istisna təşkil edirdi. O, şirkətin ömürlük qubernatoru seçilmişdi. Onun ölümündən sonra (1557) eyni vaxta adətən iki qubernator seçilirdi. Məsələn,1564- cü ilin noyabr 20-də gizli şuraya şirkətin « qubernatorları, konsulları və başqaları» adından ərizə verilmişdi.32
    Moskva şirkətinin qubernatorları, əsasən, o dövr şəhər həyatında mühüm mövqe tutan şəxslərdən seçilirdi. Hökümətdə hakim mövqeyə malik olan şəxslər isə şirkətin adi üzvü olmaqla kifayətlənirdilər.
    Şirkətdə yüksək vəzifədə olan şəxslərdən Vilyamçester 1554-cü ildə şerif, 1560-cı ildə isə mayor, T.Los 1559-cu ildə şerif, 1562-ci ildə mayor, R.Hovard 1563-cü ildə şerif, 1570-ci ildə mayor, C.Barn 1576-cı ildə şerif, 1586-cı ildə mayor olmuşdur.33
Adətən qubernatorlar müəyyən müddət konsul və assisent olmuş şəxslərdən seçilirdi.
Məsələn, qubernatorlarda Tomas Los (Thomos loge 1561-1567), Roulant Hadvart (Rawland Haydward 1580-1584), və Corc Barn ( George Barne – 1580) şirkətin yarandığı 1555-ci ildə assisent və konsul olmuşlar.34  Qubernatorlar, konsullar və assisentlər cəmiyyətin geniş hüquqlarına malik olan idarə heyətini təşkil edirdilər. İdarə heyəti 30 nəfərdən ibarət idi. Buraya iki nəfər qubernator, dörd konsul, iyirmi dörd assisent daxil olurdu.35 İdarə heyəti yeni qanunlar işləyib hazırlayır, onun yerinə yetirilməsinə nəzarət edir, yeni üzvlər qəbul edir və günahkarları cəzalandırırdı. Qərarların qəbul edilməsi üçün idarə heyəti üzvlərindən ən azı 15 nəfərin iştirakı zəruri idi.36 
    İcraedici hakimiyyət serjantlara ( sergants) məxsus idi. Onlar cəmiyyətin göstəriş və qərarlarını həyata keçirirdilər və idarə heyətinin köməkçiləri hesab olunurdular. Serjantlar haqq və cərimələri toplayır, günahkarları həbs edir və əmlakların müsadirə edirdi.
   İdarə heyətinin iclaslarında başqa cəmiyyətin bütün üzvlərinin illik iclasları keçirilirdi. İllik yığıncaqlar adətən yazın və yayın əvvələrində yəni, şirkət ilə Moskva dövləti ilə və Moskva  dövləti vastəsilə, Səfəvilər dövləti ilə ticarət əməliyyatlarının başlandığı vaxta təyin olunurdu.37 İdarə heyətinin iclasları və yığıncaqlar İngiltərənin özündə, şirkətin Sitidə yerləşən ofisi- Moskva evində keçirilirdi.38 
                                                              14
 Şirkətin əsas işləri Rusiyada aparıldığı üçün cəmiyyət bu işləri həyata keçirmək üçün « agentlər» adlanan ( agents) xüsusi muzlu şəxslər təyin edirdilər. Agentlər ticarət əməliyyatları ilə yaxından tanış olan, kifayət qədər savadlı və tacirlər içərisindən çıxmış şəxslərdən seçilirdi. 
34 Любименко И.И.История торговых спошений России с Англией.С11
35Gerson A.J. Orqanization and Early History of  the Moscow Conpany .( Studies in the History of English Commerce in the Tudor Period ) . p . 32.
36Любименко И.И.История торговых спошений России с Англией., с.12.
37Английские путешественники в Московском государсве в в- 
Пер.с.Англ.Ю.Л., .В.Готъе 1937,с.15
38 Gerson A.J.The Organization and Early History of the Moscow Company.(Studies in the History of English Commarce in Tudor Period).P.33

                                                               15
   Bunlar adətən şirkətin üzvü olmaq üçün kifayət qədər mülkiyyəti olmayan şəxslər idi. Lakin müəyyən vəsait əldə etdikdən sonra onlar asanlıqla şirkətin üzvü ola bilərdilər. Şirkət adətən özünə iki yaxud, üç agent seçirdi. Bunların yanında isə köməkçiləri, assisentləri olurdu. Agentlərin vəzifəsi əslində idarə heyətinin göstərişlərini yerinə yetirməkdən ibarət idi. Lakin idarə heyətinin Rusiyaya aid olan məsələlərdən az xəbardar olması və agentlərin idarə heyətindən uzaq olması elə bir vəziyyət yaradırdı ki, əslində cəmiyətin taleyi onların əlinə keçirdi və onlardan bir çoxu cəmiyyətin mənafeyini öz mənafelərinə qurban verməkdən çəkinmirdilər.39
Tədricən şirkətin ticarət işlərinin idarə olunması, onun mənafeyi  Rus dövləti qarşısında müdafiə edilməsi, faktorlara və usta köməkçilərinə nəzarət olunması agentlərin əlinə keçdi. İdarə heyəti ticarətin aparılması və xidmətçilərin davranışı haqqında qaydalar tərtib etməyi və bunlar rəhbərlik üçün Rusiyanın müxtəlif şəhərlərinə göndərməyi, tabe olmayanları cəzalandırmaq və İngiltərəyə geri göndərmək, layiqli adamları seçib özlərinə müavinlər hazırlamağı onlara tapşırırdı.
             İngiltərədə yerləşən İdarə heyəti Rusiyadakı işlərə yalnız agentlərin hesabatları üzrə tanış idilər və agentlərə şübhə ilə yanaşmağa onun tam əsası var idi. Buna görə də İdarə heyəti Rusiyada geniş qarşılıqlı cəsusluq sistemi yaratmışdı. Hələ 1556-ci ildə Cəmiyyət öz xidmətçilərinə, o cümlədən bir – birinə nəzarət etmək, bütün sui-istifadə hallarını xəbər vermək haqqında göstəriş vermişdir.40
39Любименко И.И.История торговых сопшений России с Англией., с.20
40 Любименко И.И.История торговых сопшений России с Англией., с.5
       Agentlərin təyin edilməsi üsuluna girdikdə isə belə bir fakt məlumdur ki, 1555-ci ildə təyin olunmuş agentlər öz səlahiyyətlərini həmin ilin mayın 1-də toplanmış ümumi iclasda qubernatorlardan, konsullardan, assisentlərdən və bütün şirkətdən almışdılar.41
        Agentlərdən sonrakı  pilləni bilavasitə agentə tabe olan xidmətçilər təşkil edirdilər. Bunlar iki kateqoriyaya ayrılırdılar: Stipendiatlar (stipendarries) və usta köməkçiləri apprentices). Stipendiatlar usta köməkçilərini cəzalandırdıqları halda stipentiatdları yalnız geriyə-İngiltərəyə qaytara bilərdilər.
Agentlər öz müqavilələrini stipendiatlar içərisindən seçib hazırlamalı idilər.
    Xidmətçilərə və usta köməkçilərinə şəxsi ticarət qadağan olunurdu. Onlara ümumi hesabdan əmək haqqı verilirdi.
   Şirkətin tərkibinə daxil olan daha aşağı xidmətçilər kateqoriyası haqqında da məlumat vardır. Bunlar «İnferrion ministers» - in aşağı xidmətçilər adlanır və şirkətin nizamnaməsinə əsasən iki kateqoriyaya bölünürdülər: clerks ( ticarət xidmətçisi) və young merxhants ( gənc tacirlər) .42
16

 Xidmətçilərə nalayiq sözlər danışmaq, qumar oynamaq, mübahisə etmək və s.qadağan olunurdu. Xəstələrə hamı himayə göstərməli, ölən şəxslərin əmlakı siyahıya alınmalı və kapitalın sərəncamında saxlanılmalı idi. Kapitanın və onun köməkçilərinin razılığı olmadan heç bir tacir ticarətlə məşğul ola bilməzdi, bütün alınan və satılan mallar xüsusi tacir kitabında qeydə alınmalı idi.43
    Şirkətin təşkili parlamentdə müzakirə olunmuş, kral hakimiyyəti tərəfindən xüsusi fərmanla təsdiq olunmuş özünün bütün fəaliyyəti ərzində şirkət Gizli Şura ilə əlaqə saxlamış və ona tabe olmuşdur.
Moskva şirkətinin yaranması və xarakteri haqqında Kraliça I Yelizavetanın 1568-ci il sentyabrın 16 da Rus çarı IV İravana göndərdiyi məktubda aydın təsəvvür yaradılır. Məktubda deyilir. « Parlamentin müzakirəsinə Moskva ilə ticarət təşkil olunması haqqında məsələ verilmişdir. Parlamentdə qərara alınmışdır ki, bu ticarət təkcə tacirlərdən deyil heç bir ingilisi istisina etməməklə göstərilən məlum şərtlər və müəyyən olunmuş qaydalar əsasında cəmiyyətin işləyəcək başqa şəxslərdən də təşkil edilmiş bir məşhur cəmiyyət tərəfindən aparılsın. Məlumdur ki, bu başlanan ticarətdə bütün işçilər, xərclər , əmək» haqqında sərf olunan pullar və gəlir hamı üçün ümumi olmalıdır. Cəmiyyətdə öz təcrübəsi, biliyi və hakimiyyətlə başqalarından üstün olanlar var , başqa cür ola bilməz. Lakin başqa münasibətlərdə həm rəy verilməsində, həm də gəlirin bölüşdürülməsində hamı bərabər hüquqludur. Bu məhşur cəmiyyət parlamentin ali hakimiyyəti altında həmin əsaslarda əvvəldən belə yaranmışdır.»44
41 Yenə orada, s. 20
42 Hahluyt s voyages. The Principall Navigations, Voyages, Traffiques and discoveries of the English Nation, p. 301. 
43Английские путешественники в Московском государсве в XVI в, c.32-33
    

                                                     17
Moskva şirkətinin şimal-şərq istiqamətində ilk ekspedisiyası Hyu Uillobu və Riçard Çenslorun başçılığı ilə 1553-cü ildə təşkil olunurdu. 1553-cü ilin mayın 11 –də səhər Qriniç yaxınlığında Temza çayının sahilində qeyri –adı canlanma vardı. Gündüz saat 2-də tamaşaçıların şən qışqırtıları altında böyük olmayan gəmi göründü45. Bu səyahət nəticəsində böyük çətinliklərdən sonra Riçard Çenslor Moskvaya gəlib çatdı. Beləliklə, Rusiya ilə İngiltərə arasında Şimal yolu vasitəsilə ticarət əlaqələri yarandı.
     Azərbaycanla münasibətlər dövrü ( XVI əsrin 80-90-cı illəri nəzərdə tutulur) Moskva şirkətinin tarixində ən mühüm dövrü təşkil edir.Təsadüfü deyil ki, şirkət üzvləri sayının və onun kapitalının ən çox artması məhz həmin illərə təsadüf edir. 
    Yuxarıda göstərdiyimiz  kimi şirkət üzvlərinin sayı 1555-ci ildə 191, 1565-ci ildə 400, XVII əsrin əvvəllərində cəmi 160, XVIII əsrin ortalarında isə az- cəmi 55 nəfər olmuşdur. Şirkətin kapitalı isə 1553-cü ildə 6000 funt sterlinq, 1564-cü ildə 40.000 funt sterlinq, 1583-cü ildə 80.000 funt sterlinq olmuşdur.46
44 Любименко И.И.История торговых спошений России с Англией.28-29.
45Толстой В. Первые 40 лет сношения Аиглии с Россией ( 1553-1593), с.398.
46Кашин В. Н.Торговля и торгрый капитал в московском государстве.Л.,1926.с 69.
   b).İngiltərənin şimal-qərb dəniz yolu ilə Hindistana və Çinə yol açmaq cəhdləri.İngiltərə ilə Səfəvilər dövləti arasında əlaqələrin yaranması.
   

    
                                                       18
    İngiltərə şimal-qərb dəniz yolu ilə Hindistana və Çinə yol açmaq təşəbbüslərinin Moskva Şirkəti həyata keçirirdi. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, Moskva Şirkətinin şimal-qərb istiqamətində yol açmaq cəhdləri və Rusiya ilə ilk ticarət əlaqələri bu işin əsas məqsədi deyildi. Lakin Səfəvilər dövləti ilə İngiltərə arasında ticarət əlaqələri yaranması bunun nəticəsi kimi meydana gəldiyindən və ümumiyyətlə bu əlaqələr mərkəzləşdirilmiş rus dövləti vasitəsilə həyata keçirildiyindən həmin cəhdlər üzərində qısaca dayanmaq zəruridir. 
        Bu dövrdə İngiltərənin xarici ticarətinin zəifləməsi ilə əlaqədar olaraq « İngilis tacirləri ticarət düşkünlüyünün qarşısını almaq vasitələrini müzakirə etdilər və bu fikrə gəldilər ki, onlar ispan və portuqallar kimi yeni ölkələr açmaq və yeni mənbələrini axtarmalıdılar». 
    Rusiya ilə ticarət münasibətləri yaratdıqdan sonra ingilis tacirləri şimal-qərb və şimal-şərq istiqamətlərində Hindistana dəniz yolu kəşf etmək təşəbbüslərini davam etdirirdilər. Bu məqsədlə Rusiya və Orta Asiya vasitəsilə Hindistan və Çinə yol açmaq məsələsi Moskva şirkətinin üzvlərinin diqqətini cəlb etmişdi. Elə buna görə də 1558-ci ildə Antoni Cenkinson Buxaraya yola düşdü. 1558-ci il avqustun 10-da İngilislərdən ilk dəfə olaraq Cenkinson Xəzər sularında üzərində Müqəddəs Georgun qırmızı xaçı olan bayraq qaldırdı.48 Bu ilk səyahətində Cenkinsonu yalnız iki nəfər ingilis taciri müşayiət edirdi.49Lakin özü ilə o qədər yük götürmüşdü ki, sonra bunları qaldırmaq üçün minə qədər dəvə lazım olmuşdur.49
48 Толустой В.Первые 40 лет сношения Аиглии с Россиеи (1553-1593) , с.12.
49   Толустой В.Первые 40 лет сношения Аиглии с Россиеи (1553-1593) , с.12
   

19
     Bu  səyahətdən sonra Cenkinson belə nəticəyə gəldi ki, burada ticarət faydasızdır, Orta Asiya vasitəsilə Çinə çatmaq çətin və qorxuludur, hətta mövcud şəraitdə tamamilə qeyri mümkündür. Qeyd etmək lazımdır ki, 1558-1560-cı illərdə həyata keçirilmiş bu səyahətin Moskva şirkətinin sonrakı fəaliyyəti üçün çox böyük əhəmiyyəti olmuşdur.
İngilis tarixçisi Vounun qeyd etdiyi kimi R.Censlorun səyahəti Rusiya ilə İngiltərə ticarətinin əsasını qoyduğu kimi Cenkinsonun bu səyahəti də Rusiyadan qabaq  Asiya ölkələrinə səyahətin yolunu göstərirdi və bu səyahət Moskva şirkətinin bütün sonrakı səylərinin istiqamətini müəyyən etdi.50 Məlum olduğu kimi Cenkinson bu səyahəti müddətində Səfəvilər dövlətilə ticarət haqqında məlumatlar toplamış və ehtimal ki, həm Həştərxanda , həm də Buxarada olarkən o bu ölkənin tacirləri ilə bilavasitə əlaqəyə girmiş, öyrənə bildiyi məlumatları geri qayıdarkən şirkətin İdarə heyətinə təqdim etmişdir. Cenkinson Həştərxanda  olarkən xəbər verirdi ki, tatarlar buraya pambıq, yun və ipəkdən hazırlanmış müxtəlif mallar gətirdilər; İranda, məhz Şamaxıdan Rusiyada ən çox işlənən ipək saplar, kəmər üçün bəzəkli ipək və.s bəzən taxıl və qoz gətirirlər.51
Əvvəllər Cenkinson belə fikirdə idi ki,  Xəzər dənizi vasitəsilə Səfəvilər dövlətilə ticarət etmək ümidsizdir, çünki ölkənin yolları çətin keçilən, əhalisi isə yoxsul idi, onlara lazım olan Avropa mallarını isə Türkiyədən gətirmək olardı.52
     O, yazırdı: «...Şamaxı ( Midiya ) və İran ticarətinə gəldikdə mən o haqda kəşfiyyat apardım və öyrəndim ki, o da tatar ticarətinə bənzəyir, yəni satış az, qazanc cüzidir, əsas İran ticarəti isə Suriya Livan dənizinə doğru gedir. Həştərxanda Şamaxıdan tacirlər vardı. Mən həmin tacirlərə onların malları əvəzində karazeya təklif etdim, lakin onlar razı olmadılar; çünki bunu onların ölkəsində belə ucuz almaq olardı»53 
    Lakin Buxara səyahətini sona çatdırdıqdan və bu ölkələrlə ticarət imkanları haqqında tam məlumatlar əldə etdikdən sonra Cenkinson belə nəticəyə gəldi ki, burada ticarət üçün xeyli əlverişli imkanlar vardır və şirkətin idarə heyəti bu imkanlara laqeyd qalmayacaqdır.
    Buxaradan qayıtdıqdan sonra hələ Moskvada olarkən Cenkinson açıqca bildirdi ki, Xəzər dənizi sahillərindəki əyalətlər şirkət üçün gözəl fəaliyyyət meydanı ola bilər.54Onun bu mülahizəsi belə bir fakta əsaslanırdı ki, İslam dininin şiə məzhəbinə etiqad edən Səfəvilər dovləti, bu dinin sünni məzhəbinə etiqad edən türklərə nifrət edir. Ona görə də bu iki ölkə arasında tez tez  müharibələr baş verir və bunun nəticəsində bu ölkələr arasında uzun müddət tənəzzülə uğrayır.55 Bu fikrə münasibət yerinə düşərdi ki, Səfəvi- Osmanlı müharibələri təkcə dini ziddiyyətlərin nəticəsi kimi deyil, daha çox Avropa dövlətlərinin bu iki müsəlman, yaxın dövlətləri biri birinə qarşı qışqırtmaq, müharibəyə cəlb etmək bununla da, xüsusilə, Osmanlı dövlətinin Qərbə genişlənməsinin qarşısını almaq, onu Səfəvilərin əli ilə məğlub etmək siyasətinin nəticəsi idi.56 Eyni zamanda onu da qeyd etmək lazımdır ki, Səfəvi –Osmanlı müharibələrində Türkiyənin Şərqdə, xüsusilə, Qafqazda möhkəmlənmək təşəbbüslərinin nəticəsi kimi də meydana çıxırdı. 
                                                         20

50 Göstərilən əsəri. Vaughn E.W.p.142
51 Английские путешественники в Московском государсве в XVI в, с.186
52 Foster W. England s quest of Eastern Trade, London, 1933, p. 22

                                                         21
  Cenkinsonun fikrincə, hər hansı bir Asiya taciri həmin malları  gətirib İngilis malları ilə dəyişə bilər, yaxud daha yaxşısı, həmin şirkətin İran ərazisi vasitəsilə keçirərək özləri üçün həmin malları əldə edə bilərlər.58 
    Beləliklə, Cenkinsonun Buxaraya etdiyi səyahət nəticəsində Moskva şirkətinin İdarə heyəti 1561-ci ildə Səfəvilər dövləti ilə ticarət əlaqələri yaratmağı qərara aldı və həmin vəzifənin yerinə yetirilməsini Cenkinsona həvalə etdi.59 Professor İ.A. Lyubimenko qeyd edirdi ki, bu səyahətin (Buxara səyahətinin) ən qiymətli nəticəsi ondan ibarət oldu ki, şirkət «İran» la ticarət aparmaq üçün lazım olan məlumatları əldə etdi və bundan sonra həmin ticarət şirkətinin əsas vəzifələrindən birinə çevrildi.60
     1561-ci ilin may ayında Anyoni Cenkinson Londonu tərk etdi61 və bu səyahət nəticəsində İngiltərə ilə Səfəvilər dövləti arasında XVI-cı əsrin 60-80- ci illərində davam edən canlı ticarət əlaqələrinin əsası qoyuldu. Səyahət haqqında bəhs etməmişdən öncə Moskva şirkətinin fəaliyyətində Azərbaycanın yeri, Azərbaycanla ticarətin üstünlükləri və ticarətdə İngilis tacirlərinin məqsədləri böyük əhəmiyyət kəsb edirdi.
      Belə ki, hələ Rusiya ilə ticarət əlaqələrini davam etdirərkən İngilis tacirləri ümid edirdilər ki, Rusiya vasitəsilə Səfəvilər dövlətilə olduqca gəlirli və faydalı ticarət təşkil etmək olar və ümid edirdilər ki, Xəzər dənizi vasitəsilə Volqa çayı ilə yuxarı, Divina çayı ilə aşağı, Ağ dənizə doğru daim, kütləvi surətdə İran İpəyi və ehtimal ki, Hindistandan ədviyyat və digər zinət şeyləri gətirmək olar.62 Cenkinsonun səyahətindən sonra Cenkinson özü istərsə də davamçıları, əvvəllər Rusiya olduğu kimi indi də Azərbaycanı Şərqə doğru sonrakı irəliləyişlər üçün dayaq məntəqəsinə çevirməyə çalışırdılar. 
53 Английские путешественники в Московском государсве в XVI в, с.189
54 Göstərilən əsəri. Vaughn. E.W.
55 Foster W. England s quest of Eastern Trade, p.23
56 Yaqub Mahmudlu. Azərbaycan diplomatiyası, Bakı 1996, s,181

                                                            22
Doğrudan da, Moskva Şirkətinin tacirləri Şamaxıda möhkəmlənə bildilər və əvvəllər Xolmoqur şəhəri olduğu kimi indi də Şamaxı ölkənin içərilərinə doğru irəliləmək üçün dayaq məntəqəsinə çevrildi.62
İngilis tarixçisi Vaunun fikrincə, Səfəvilər dövləti ilə ticarət əlaqələrinin yaradılması və inkişaf etdirilməsinin İngilis tacirləri üçün əvvəldən ona görə əhəmiyyətli idi ki, yaxşı ipək istehsal edən əyalətlər-Şirvan, Gilan və Mazandaran ölkənin şimalında, Xəzər dənizinin bilavasitə yaxınlığında idi və beləliklə, Rusiyadan bura asanlıqla gəlmək olardı. Bu hal portuqallara nisbətən İngilis tacirlərinə xeyli üstünlüklər vəd edirdi, çünki portuqalların limanları qiymətli şərq malların mənbəyindən bir neçə mil uzaqlıqda idi. İkincisi Tükiyə ilə Səfəvilər dövləti arasında daimi müharibə ehtimalı və beləliklə, Səfəvilər dövlətinin Aralıq dənizi ticarət yolu vasitəsilə Avropa ölkələrindən mal alınmasının kəsilməsi ehtimalı həmin ticarətin üstünlüklərini daha da artırırdı. Nəhayət, üçüncüsü İngilis tacirləri ümid edirdilər ki, Səfəvilər dövlətindən bir əməliyyat bazası kimi istifadə etməklə İran körfəzinə və Hindistana doğru irəliləmək və çox arzu edilən şərq mallarının Portuqaliya ilə toqquşmadan Volqa Xəzər yolu və şimal vasitəsilə İngiltərəyə gətirmək olar. Beləliklə, Səfəvilər dövləti ilə əlaqələr yaratmaq üçün tərtib olunan planların əvvəlki planlara nisbətən üstünlükləri tamamilə aşkar idi.63
58FosterW.England‘s quest of Eastern Trade,p.23
59 Толстой В.Первые 40 лет сношеня Англии с Россиеи (1553-1593), с. 13
60 Любименко. И. И Истории торговых сиошений России с Англией, с.40
61Аиглийские путешественники в Московском государсве в XVI в, с. 200
62Anderson M.S.Birtain s. discovery of Rusia 1553-1815, London, 1958, p. 6
    

                                                            23

  Moskva şirkətinin üzvü, şirkətin Moskvadakı agenti Mixail Lokk Azərbaycanla ticarətinin üstünlükləri barədə danışarkən yazırdı: «Rusiya vastəsilə İngiltərəyə gedən «İran» ticarətinin İngiltərə üçün fövqalədə əhəmiyyəti olardı, belə ki, zinət şeyləri, ədviyyat, ipək, rəngsazlıq malları və s. mallar orada özünün ilk mənbəyindən alına bilərdi. Bütün bunlar Türklər tərəfindən qorxu olmadan İtaliyanın, İspaniyanın xəbəri olmadan və Portuqaliyanın hər hansı icazəsi olmadan asanlıqla danışa bilərdi; həm də Rusiya və İranın bütün bu məhsulları şimal dənizləri vasitəsilə çoxlu miqdarda İngiltərəyə gedər və həmin malların daşınması üçün hökmdara ədalətli gömrük haqqı verməklə yenidən İngiltərə tacirləri vasitəsilə Finlandiyaya, Almaniyaya, Fransaya, İsapaniyaya və İtaliyaya ixrac oluna bilərdi.»65
 M.Lokk daha sonra yazırdı ki, İran ticarətinə (Səfəvilər dövlətilə -T.B.) gəldikdə onun  zənginliyi ölçülməzdir, çünki uzun illər ərzində Venesiya, Ankona, Messina, Raquza, Genuya və digər İtaliya şəhərləri onların var dövlətinin çox hissəsini gətirirdi. Bu da İtaliya onun nəticəsi idi ki, Teinson və Həlləb vasitəsilə Suriyaya xam ipək, ədviyyat, pambıq və yun  parçalar və s. mallarla ticarət edirdilər.
  Buxara səyahətindən sonra Cenkinson belə bir nəticəyə gəlmişdir ki, Moskva şirkəti bilavasitə Səfəvilər dövləti ilə ticarət etməkdən əlavə eyni zamanda həmin şirkətin faktorları «İran» ərazisi vastəsilə şərqdən gətirilən malların bilavasitə mənbəyinə çata bilərdilər.67 Şirkət Cenkinsonun gətirdiyi dəlilləri kifayət qədər əsaslı edib Səfəvilər dövlətinə təşkil edilən I ekspedisiyaya başçılığı ona həvalə etdi.68 Onun mənşəyi və anadan olması tarixi haqqında etibarlı mənbələri olmamasına baxmayaraq ( bəzi tarixçilərin fikrincə, Cenkinson Uorkşir qrafları əyan nəslindən idi, başqaları onu Oksfordşir əyalətində Şerlbyuri yaxınlığında Uelkot adlı yerdə məskən salmış Cenkinsonlar familiyasının banisi hesab edirdilər)68 heç şübhə yoxdur ki , Cenkinson mənşəcə Britaniya cəmiyyətinin burjua dairələrinə yaxın olan əyan nəslindən idi və İngiltərə ticarət kapitalının mənafeyini ifadə edirdi.
62Vaughu E.W.Göstərilən əsəri.
63Yenə orada, p.142
66 Yenə orada 
67 Foser W. England`s quest of Eastern Trade,p.23
68 Willan T.S. The Eaely History of the Russia Company.1553-1603.p.57
69Шахмалиев Е.М.Иэ истории торговой политики Европейских держава на Переднем Востоке в XVI в. ( докторская лиссертасия на правах рукописи. Ваку 1967, с. 251,
İstinad: E.Delmar Morqan and C. H.Coote Early Voyages and travels to Russia and Pesia by Anthony Jenkinson and other Englishmen, v.I, London 1886, p.87
24
Hələ gənc ikən Cenkinson 1546-ci ildə ticarət məqsədilə Şərq ölkələrinə səyahət etmişdi. Sonrakı illərdə Cenkinson İspaniya, İtaliya, Yunanıstan və Türkiyəyə  yola düşmüş İngiltərə təbəələri üçün ticarət imtiyazları almışdır.69
    Antoni Cenkinsonun səyahəti 1561-ci il mayın 14-də, kraliça I Yelizavetanın (1558-1603) hakimiyyətinin üçüncü ilində başlamışdır. O, həmin ilin iyulun 14-də Rusiyadakı Müqəddəs Nikolay buxtasına çatmış və iyulun 26-da Moskva şirkətinin oradakı nümayəndələri ilə müşavirədən sonra buxtanı tərk etmiş, avqustun 8-də Bolqadıya, avqustun 20-də isə Moskvaya çatmışdır.70 Burada Cenkinsonun Rus çarı ilə görüşü uzun müddət baş tutmur. Çarın ona kraliçanın xahişinə  əsasən öz mülklərindən keçərək Səfəvilər dövlətinin ərazisinə keçməyə icazə verib və ya verməyəcəyini bilmək üçün çarın katibinə müraciət edir. Ona cavab verilir ki, o tərəflərə- çərkəzlərin torpaqlarına qoşun göndərməyə hazırlaşdığından güman etmək olar ki, oraya getməyə icazə verilməyəcəkdir. Bu cavabdan sonra Cenkinson geriyə, İngiltərəyə qayıtmağa hazırlaşdığı zaman çarın katibi, Osip Nensye adlı şəxs ona bildirir ki, onun İrana getməsi barədə şəxsən çara hesabat verilməyənə qədər yola çıxmasın. Bundan üç gün sonra katib Cenkinsona bildirmişdir ki,  çar nəinki ona mülklərindən İrana getməyə icazə verir həm də, xarici dövlətlərə məsləhətçi fəxri fərmanlar verərək özünün bəzi işlərini ona tapşırır. « Bundan sonra mən səfər hazırlığına başladım və 15 may 1662-ci ildə əlahəzrət çarın və İran səfirinin iştirakı ilə nahar etdim.»71
      Qeyd etmək lazımdır ki, 1566- 1572-ci illərdə Antoni Cenkinson daha bu tədqiqat iki dəfə Moskvada olmuşdur. Axırıncı dəfə o, İngiltərə kraliçası I Yelizavetanın Moskva çarı IV İrəvanın yanında səfir kimi olmuşdur.72Cenkinson bu səfərlərində, xüsusilə, Qafqaza və orta Asiyaya etdiyi səfərlərində Səfəvilər dövlətinin şəhərləri adət-ənənələri, iqtisadi durumu, regionun geopolitik vəziyyəti haqqında aydın təsvirlər vermişdir. Ardıcıl olaraq həm Cenkinsonun, həm də digər İngilis səyyahlarının Səfəvilər dövləti haqqında verdikləri təsvirlərdən də bəhs edəcəkdir.73
    Antoni Cenkinson 1561-ci il avqustun 3-də Dərbəndə gəlmiş avqustun 12-nə qədər orada qalmışdır. O, qeydlərində Dərbənd şəhərinin qədimliyindən və möhtəşəm qala divarları haqqında bəhs etdikdən sonra yazırdı: «Dərbənd şəhəri hazırda İran Sufilərinin (Səfəvilər dövlətinin- T.B.) hakimiyyəti altındadır və sahildən dənizə 41 dərəcə enlikdə yerləşir. Buradan biz cənub-şərqə və cənub-qərbə doğru təqribən 80 mil hərəkət edərək avqustun 6-da Şabrana çatdıq.»74 O, avqustun 18-də Şirvan ölkəsindəki Şamaxı (Svamaky) şəhərinə çatmış, ertəsi gün Şirvan bəylərbəyi Abdulla xanla (Obdolowcan) görüşmüşdür.75 Abdulla xan Cenkinsonu əsl təmtaraqla qarşılamış və nahara dəvət etmişdir. O, öz təsvirlərində Abdulla xanın yerləşdiyi çadırı nahar zamanı verilmiş yeməklər haqqında bəhs etdikdən sonra görüş haqqında yazır:  «naharın sonunda kral mənə kuş geldi ( quosh quelde) yəni xoş gəldin dedi.   
69 Yenə orada
70 Английские путешественники в Московском государсме в XVI в, с.200
71 Английские путешественники в Московском государсме в XVI в, с.200
                                                             25

  ... Bundan sonra o, mənə din və bizim ölkələrimizin vəziyyəti ilə əlaqədar suallar verdi. Məndən soruşdu ki, Alman imperatoru, Rus çarı, yoxsa türk sultanı güclüdür? Bütün suallara mən lazım bildiyim tərzdə cavab verdim. Sonra o, mənim gəlişimin səbəbləri və səfərimin davam edib-etdirməyəcəyim barədə soruşdu. Cavab verdim ki, mən kraliça tərəfindən böyük Sufidən dostluq və sərbəst hərəkət etmək barədə xahiş etmək həmçinin ona mülklərində İngilis tacirlərinə ticarət üçün mühafizə vərəqləri verilməsi barədə müaciət etdim . Bildirdim ki, bu cür vərəqlər onun təbəələrinə də bizim ölkəmizə gəldiyi zaman veriləcəkdir. Bu ölkələrimizin şərəf və rifahına xidmət edəcəkdir. Kral mənim sözlərimi təqdir etdi və bildirdi ki, məni müşayiət və Fars körfəzindəki Qəzvin qalasına qədər olan 30 gün ərzində mühafizə etmək üçün dəstə verəcəkdir.»76
    Bu göstərişdən bəhs edərkən Azərbaycan ipəyini ələ keçirmək üstündə İngiltərə, Venesiya respublikası və Türkiyə arasında nə qədər kəskin rəqabət olduğu aydın göstərilir.77Cenkinson yazır: Şirvan kralının yanında və on Hadisənin gedişatını izləmək üçün Icma.az saytında ən son yeniliklərə baxın.