Məktəblilərdə psixoloji təzyiq və stressin artması: səssiz təhlükə

Müasir dövrün məktəbliləri yalnız dərslərlə deyil, həm də müxtəlif sosial, emosional və psixoloji təzyiqlərlə üz-üzə qalırlar. Valideyn və müəllim gözləntiləri, imtahanların yaratdığı gərginlik, sosial medianın təsiri, həmyaşıdların rəqabəti və həyat standartlarına uyğunlaşmaq arzusu yeniyetmələrdə ciddi stressə və psixoloji gərginliyə səbəb olur. Bu hallar isə təhsildə uğursuzluq, özünə inamsızlıq, emosional pozğunluqlar və hətta intihara meyillilik kimi faciəvi nəticələrə yol aça bilir.

İmtahan qorxusu və uğur təzyiqi

Uşaqlara erkən yaşlardan aşılanan “mütləq uğurlu olmalısan” fikri zamanla onların psixoloji sağlamlığını sarsıdan ciddi bir yükə çevrilir. Bu fikir təkcə motivasiya məqsədilə deyil, çox zaman müqayisələr, tənqidlər və sosial basqılarla birgə təqdim olunduğuna görə, uşaqların özlərini dəyərsiz hiss etməsinə və mükəmməllik təzyiqi ilə yaşamasına səbəb olur. Belə bir mühitdə böyüyən uşaqlar uğuru şəxsi dəyərin əsas meyarı kimi görürlər. Uğur isə yalnız nəticə ilə ölçüldüyü üçün, imtahanlar bu uşaqlar üçün sadəcə bir mərhələ deyil, bəzən “həyatın qalib və ya məğlubunu müəyyən edən” həlledici savaş kimi qəbul olunur.

Xüsusilə buraxılış və qəbul imtahanları dövründə bu gərginlik daha da dərinləşir. Ailə və cəmiyyətin gözləntiləri uşaqların çiyinlərinə ağır məsuliyyət yükləyir. Sanki onların bir imtahandakı nəticəsi bütün həyatlarının taleyini müəyyən edəcək. Valideynlərin “nümunəvi şagird ol”, “ən yüksək balı sən toplamalısan” kimi ifadələri, müəllimlərin “məqsəd yalnız ali məktəbdir” yanaşması və cəmiyyətin yalnız yüksək nəticələri təqdir etməsi yeniyetmələrin üzərində böyük bir psixoloji təzyiq yaradır. Bu cür mühitdə inkişaf edən uşaqlar çox zaman öz duyğularını ifadə etməkdə çətinlik çəkir, depressiyaya, təşviş pozuntularına, özünə inamsızlığa və hətta sosial təcridə düçar ola bilirlər.

Təəssüf ki, bu məsələyə yanaşma çox zaman yalnız akademik nəticələrə fokuslanır, uşağın şəxsiyyəti, hissləri və emosional ehtiyacları nəzərə alınmır. Halbuki sağlam psixoloji inkişaf üçün ən önəmli şərtlərdən biri uşağın şəxsiyyətinə hörmət göstərmək, onu anlayışla dinləmək və dəstəkləməkdir. Uğur anlayışı təkcə imtahan nəticələri ilə ölçülməməlidir. Hər bir uşaq fərqlidir və hər kəsin potensialı, maraqları və bacarıqları müxtəlif sahələrdə parlaq ola bilər.

Mütəxəssislər qeyd edir ki, uşağın uğuru yalnız ali məktəbə qəbul olmaq deyil, sağlam, xoşbəxt və balanslı bir şəxsiyyət kimi formalaşmasıdır. Ona görə də ilk növbədə valideynlər və müəllimlər övladlarını bir fərd kimi dəyərləndirməyi, onların hisslərinə empati ilə yanaşmağı öyrənməlidirlər.

Mükəmməllik sindromu və özünə inamsızlıq

Müasir dövrdə uşaqlar və yeniyetmələr arasında yayılmış, lakin çox zaman fərqinə varılmayan problemlərdən biri də “mükəmməllik sindromu”dur. Cəmiyyətin, ailənin və məktəbin gözləntiləri, sosial mediada idealizə edilmiş həyat tərzləri və uğur hekayələri bu sindromun formalaşmasında mühüm rol oynayır. Uşaqlar düşünürlər ki, yalnız mükəmməl olduqda qəbul olunacaqlar, seviləcəklər və dəyərli hesab ediləcəklər. Bu isə onları bəzən öz istəklərindən və hətta şəxsiyyətlərindən uzaqlaşdıraraq, yalnız gözləntilərə cavab verən “rol”a bürünməyə vadar edir.

Bəzi hallarda bu “mükəmməl olmalıyam” təzyiqi uşaqların iç dünyasında dərin narahatlıq və çatışmazlıq hissi yaradır. Ən kiçik səhv, cüzi uğursuzluq onların gözündə böyük bir fəlakət kimi görünür. Məsələn, sinif yoldaşından bir neçə bal az toplamaq, müəllimin tənqidi ilə qarşılaşmaq və ya valideynin “niyə 100 yox, 95 alıbsan?” sualı uşağın içində kəskin emosional sarsıntı yarada bilər. Belə situasiyalarda uşaq özünü başqaları ilə müqayisə etməyə başlayır, bənzəmədiyi hər bir nümunəni özünə qarşı bir “eyib” kimi qəbul edir və nəticədə real potensialını görmək qabiliyyətini itirir.

Bu hal uzun müddət davam etdikdə isə yeniyetmə özünə qarşı etimadını itirir. “Mən bacarmıram”, “məndən heç nə alınmayacaq”, “mən digərləri qədər ağıllı, qabiliyyətli deyiləm” kimi mənfi daxili dialoqlar güclənir. Bu tip fikirlər isə təkcə akademik uğurlara deyil, uşağın bütövlükdə həyata münasibətinə təsir göstərir. Zamanla bu uşaqlar yeni fəaliyyətlərdən uzaqlaşır, sosial münasibətlərdən çəkinir, risk etməkdən qorxur və təşəbbüskarlıq qabiliyyətini itirirlər. Sosial adaptasiya çətinləşir, uşaq tədricən öz potensialını reallaşdırmaqdan uzaqlaşır və psixoloji olaraq qapanır.

Üstəlik, bu sindromun müşayiət etdiyi narahatlıq və qorxu hissləri bəzən somatik simptomlarla, baş ağrısı, ürəkbulanma, yuxu pozuntuları, hətta panik ataklarla da özünü göstərə bilər. Təəssüf ki, çox zaman bu əlamətlər sadəcə “tənbəllik” və ya “uğursuzluq qorxusu” kimi qiymətləndirilir və uşağın köməyə ehtiyacı nəzərə alınmır.

Psixoloqlar bildirir ki, bu problemin qarşısını almaq üçün ilk növbədə uşaqlara şəxsiyyət olaraq dəyər vermək vacibdir. Onlara öyrətmək lazımdır ki, səhv etmək inkişafın bir hissəsidir və uğur yalnız nəticə ilə deyil, prosesin özü ilə də ölçülür. Valideynlər və müəllimlər uşaqlardan “ən yaxşı” olmağı deyil, “əlindən gələni etməyi” gözləməlidir. Uşaqlar tənqid yox, dəstək və motivasiya ilə böyüdükdə, onların özünə inamı möhkəmlənir, mükəmməllik təzyiqi isə real həyat bacarıqları ilə əvəz olunur.

Ailə və müəllim münasibətləri: dəstək yoxsa təzyiq?

Uşağın təlim-tərbiyəsində ailə və məktəb təkcə əsas sosial institutlar kimi yox, həm də onun şəxsiyyətinin formalaşmasında həlledici rol oynayan iki mühüm dayaqdır. Sağlam psixoloji və emosional inkişaf üçün uşaq həm evdə, həm də məktəbdə anlayış, dəstək və qəbul hissini yaşamalıdır. Lakin bəzi hallarda bu iki mühüm institut – ailə və məktəb dəstək olmaq əvəzinə təzyiq vasitəsinə çevrilir. Bu da uşağın daxili dünyasında dərin yaralar açır.

Valideynlər övladlarını daha yaxşı görmək arzusu ilə bəzən fərqinə varmadan onları daim tənqid edir, başqaları ilə müqayisə edir və “niyə sən də filankəs kimi deyilsən?” kimi zərərli suallarla psixoloji yük yaradırlar. Bu cür yanaşmalar uşağın özünü dəyərsiz hiss etməsinə, özünə inamının sarsılmasına və ailə daxilində emosional uzaqlaşmaya səbəb olur. Ailə, uşağın təhlükəsiz sığınacağı və sevgi mənbəyi olmaq əvəzinə, qiymət verilmədiyi, qəbul olunmadığı bir məkan halına gəlir. Valideyn övladına təkcə “uğurlu ol” deyil, “səni olduğun kimi qəbul edirəm” mesajını da verməlidir.

Eyni zamanda, məktəb mühiti də uşağın emosional dünyasına güclü təsir göstərir. Müəllimin davranışı, tərbiyə tərzi və ünsiyyət dili şagirdin məktəbə münasibətini formalaşdırır. Əfsuslar olsun ki, bəzi hallarda müəllimlər nəticəyönümlü və sərt yanaşmalarla uşaqları motivasiya etmək əvəzinə, onların psixoloji vəziyyətini daha da çətinləşdirirlər. Sərt tənqid, aşağılayıcı ifadələr, ictimai şəkildə rüsvayetmə və ya lağ dolu yanaşmalar uşağın müəllimə və bütövlükdə məktəbə inamını sarsıdır. Bu cür münasibət nəticəsində məktəb, uşağın gözündə düşmən bir mühitə çevrilir və o, orada özünü yad, sevilməyən və təhlükədə hiss edir.

Bu hallarda uşaq təhsildən soyuyur, dərsə marağını itirir, sinif yoldaşlarından və müəllimlərdən uzaqlaşır. Davamlı təzyiq altında qalan uşaqda nevrotik reaksiyalar, emosional gərginlik və hətta psixosomatik xəstəliklər inkişaf edə bilər. Bu isə nəinki onun təhsil həyatına, həm də gələcəkdə formalaşacaq insan münasibətlərinə, özünə və cəmiyyətə baxışına ciddi zərər vurur.

Halbuki motivasiyaedici, anlayışlı və empatiya dolu yanaşma uşağın inkişafı üçün möhkəm bir təməl yaradır. Uşaq müəllim və valideyn tərəfindən dinlənildiyini, hisslərinin qəbul olunduğunu və səhvlərinin təcrübə kimi dəyərləndirildiyini gördükdə, o, daha cəsarətli, təşəbbüskar və emosional cəhətdən sabit bir fərd kimi formalaşır. Dəstək və təzyiq arasındakı bu incə fərqi dərk etmək, uşaqla münasibətdə duyarlılıq və psixoloji savadlılıq nümayiş etdirmək, ailə və müəllimlərin üzərinə düşən ən mühüm vəzifələrdəndir.

Uşaqları yetişdirmək yalnız dərs vermək və qiymət tələb etmək deyil, onların hisslərini anlamaq, fərdi fərqlilikləri nəzərə almaq, sevgi və hörmətlə yanaşmaqdır. Uşağın yaddaşında qalacaq müəllim və valideyn obrazı, ona ən yüksək qiyməti verən deyil, onu ən çox anlayan və dəstəkləyən olacaq.

Psixoloji yardıma çıxışın məhdudluğu

Uşaqlar məktəbdə yalnız dərs almır, həm də sosiallaşır, emosiyalarını idarə etməyi öyrənir, öz şəxsiyyətini formalaşdırır. Lakin bu mürəkkəb formalaşma mərhələsində onu müşahidə edəcək, dinləyəcək və dəstək olacaq psixoloji strukturların olmaması, təəssüf ki, çox ciddi fəsadlara yol açır. Bir çox məktəbdə psixoloq ştatı ya ümumiyyətlə mövcud deyil, ya da formal olaraq var, lakin praktikada funksional şəkildə fəaliyyət göstərmir. Nəticədə, məktəblilərin emosional və psixoloji durumu diqqətdən kənarda qalır, ciddi problemlər isə ya görməzlikdən gəlinir, ya da yalnız böhran halı alanda fərq edilir.

Məktəb psixoloqu əslində, sadəcə davranış pozuntusu olan və ya “problemli” kimi etiketlənmiş uşaqlarla yox, bütün şagirdlərlə profilaktik və sistemli şəkildə işləməlidir. Bu işin tərkib hissəsinə uşaqların hisslərini ifadə etməsi üçün təhlükəsiz və sirr saxlayan bir mühit yaratmaq, valideynlərlə və müəllimlərlə əməkdaşlıq etmək, psixoloji maarifləndirmə və erkən müdaxilə mexanizmləri daxildir. Ancaq hazırkı reallıqda bu işlər ya nəzərə çarpmır, ya da epizodik və qeyri-effektiv formada həyata keçirilir.

Digər tərəfdən, uşaqların psixoloji yardım almağa münasibətində də ciddi maneələr mövcuddur. Bir çox uşaq problemindən danışmaqdan çəkinir, çünki anlayacaq və mühakimə etməyəcək birini tapacağına inanmır. “Danışsam, müəllimə deyəcək”, “məni lağa qoyacaqlar”, “valideynim əsəbiləşəcək” kimi qorxular onları susmağa vadar edir. Bu sükutun içində isə emosional təlatümlər, özünəqapanma və etibarsızlıq yavaş-yavaş formalaşır.

Məktəbdə psixoloji dəstəyin olmaması təkcə fərdi uşağın deyil, bütövlükdə məktəb kollektivinin psixoloji iqliminə mənfi təsir göstərir. Stress, təzyiq, sosial təcrid, zorakılıq hallarının qarşısının alınmasında psixoloq həlledici rol oynayır. O olmadığı və ya təsirsiz olduğu hallarda bu problemlər yığılıb böyüyür, sonda isə məktəb mühiti uşaqlar üçün narahat, bəzən hətta travmatik bir məkana çevrilir.

Bütün bunların qarşısını almaq üçün dövlət səviyyəsində məktəb psixologiyası institutunun gücləndirilməsi zəruridir. Psixoloqlar yalnız ştat doldurmaq üçün deyil, peşəkar hazırlıqla, fasiləsiz təlimlərlə və etik davranış qaydaları ilə təchiz edilməlidir. Məktəblərdə mütəmadi psixoloji yoxlamalar aparılmalı, uşaqlarla fərdi söhbətlər və qrup terapiyaları təşkil olunmalı, müəllimlər və valideynlər üçün psixoloji maarifləndirmə proqramları həyata keçirilməlidir.

Hər bir uşaq güvəndiyi bir böyüyə ehtiyac duyur, onu dinləyəcək, anlayacaq və yön göstərəcək bir insana. Əgər bu rolu ailə və müəllim dolğun şəkildə yerinə yetirə bilmirsə, məktəb psixoloqu bu boşluğu doldurmalıdır. Əks halda, uşaqlar öz problemləri ilə baş-başa qalır, səssiz şəkildə emosional yük daşıyır və tədricən içlərinə qapanaraq, cəmiyyətlə əlaqələrini zəiflədirlər.

Məqalə Elm və Təhsil Nazirliyinin “Təhsildə könüllü fəaliyyətin təşkili” qrant müsabiqəsi çərçivəsində “Müasir Psixoloji Dəstək” İctimai Birliyinin “Təhlükəsiz gələcək!- Şagirdlərin Təhlükəsizlik hüququnun təmin edilməsi” adlı layihə çərçivəsində dərc olunub.