STEAM təhsili: yeni nəsil üçün XXI əsrin çağırışlarına hazırlıq

Elm və Təhsil Nazirliyinin dəstəyi və "STEAM Azərbaycan" layihəsinin təşkilatçılığı ilə Bakı Ekspo Mərkəzində Beynəlxalq STEAM Azərbaycan Festivalı (SAF 2025) keçirilib. Festivala 18 yarış kateqoriyası üzrə 20-dən artıq ölkədən minlərlə şagird, tələbə, mentor və ekspert qatılıb. Yarış kateqoriyaları robototexnika, süni intellekt, bərpaolunan enerji, dron və peyk texnologiyaları, incəsənət, innovativ layihələr və mühəndislik sahələrini əhatə edib.

Qeyd edək ki, STEAM - 5 əsas sahənin birgə tədrisidir. Belə ki, STEAM əsaslı tədris modeli elm (Science), texnologiya (Technology), mühəndislik (Engineering), incəsənət (Art), riyaziyyatı (Math) inteqrasiya olunmuş şəkildə tədris etmək ideyası üzərində qurulub.

STEAM təhsili tənqidi düşüncə, yaradıcılıq və əməkdaşlıq kimi bacarıqları inkişaf etdirməklə şagirdləri XXI əsrin çağırışlarına hazırlamaq məqsədi daşıyır. O, bir çox real dünya çağırışları və innovasiyaların fənlərarası yanaşma tələb etdiyi reallığını əks etdirərək dünyanın daha vahid və bir-biri ilə əlaqəli dərkini təşviq edir. STEAM təhsil proqramı şagirdlərin biliklərini praktiki şəkildə tətbiq edə biləcəkləri layihə əsaslı öyrənmə təcrübələrini ortaya qoyur. Bu yanaşma şagirdləri öyrənməyə cəlb etməyə və öyrənmənin onların həyatlarına, eləcə də gələcək karyeralarına daha uyğun olmasına köməklik göstərir.

STEAM təhsil proqramının məqsədi təhsilalanlarda XXI əsr bacarıqlarını formalaşdırmaq və inkişaf etdirməklə real həyat problemlərinin həllinə nail olmaqdır. Bir parçası olduğumuz rəqəmsal əsrin tələblərinə uyğunlaşa bilmək üçün XXI əsr bacarıqlarını özündə formalaşdırmış mütəxəssislərə ehtiyac duyulur. İstənilən ölkə inkişaf etmək, öz regionunda liderlik edə bilmək üçün məhz vətəndaşlarının XXI əsr bacarıqlarının inkişaf etdirilməsinə önəm verir. Bu baxımdan inkişaf etmiş ölkələr təhsil sistemlərində STEAM, proqramlaşdırma, robotiks və sair kimi innovativ istiqamətlərə üstünlük verməkdədirlər. STEAM metodikası təhsilalanlara bilikləri nəzəri olaraq deyil, məhz tətbiqi xüsusiyyətlərini aşkarlayaraq çatdırmağı hədəfləyir. Bu zaman şagirdlər riyaziyyat və təbiət fənlərində araşdıraraq və tədqiq edərək mənimsədikləri müxtəlif məlumatları gündəlik həyatlarında qarşılarına çıxan müxtəlif problemlərə, müxtəlif layihələrdə tətbiq etməklə öz yaradıcılıqlarını, komanda şəklində işləmək bacarıqlarını, məntiqi təfəkkürlərini, problem həlletmə bacarıqlarını inkişaf etdirirlər. Eyni zamanda öyrəndikləri məlumatları tətbiq etdikləri üçün daha yaxşı mənimsəyir, məlumat daha uzun müddət onların yaddaşında qalır. Seçilən problem və icra olunan layihələrin real həyatla əlaqəliliyinə, həmçinin şagirdyönümlü olmasına xüsusi diqqət edilir.

Tənqidi düşüncə, problem həlli və analitik bacarıqlar - STEAM dərsləri adətən praktik layihələr və real dünya problemlərinin həlli fəaliyyətlərini əhatə edir. Bu, şagirdləri tənqidi düşünməyə, məlumatları təhlil etməyə və mürəkkəb problemlərin effektiv həlli yollarını inkişaf etdirməyə təşviq edir. STEAM dərsləri çox vaxt tənqidi düşüncə və analitik bacarıqlar tələb edən praktiki, layihəəsaslı öyrənməni əhatə edir. Yaradıcılıq və innovasiya - İncəsənətin STEAM-ə daxil edilməsi yaradıcılıq və innovasiyaya təkan verir. Şagirdlər "dar çərçivə" xaricində düşünməyə, müxtəlif perspektivləri araşdırmağa və problemlərə yaradıcı həll yolları tapmağa təşviq edilir. Bu, sürətlə dəyişən dünyada çox vacib olan innovativ təfəkkürün inkişafına kömək edir. Bir çox STEAM layihələri ümumi məqsədlərə nail olmaq üçün müxtəlif komandaların əməkdaşlıq etdiyi real dünya problemlərini, əməkdaşlıq bacarıqlarını inkişaf etdirərək effektiv ünsiyyət qurmağı, fikirləri bölüşməyi və birlikdə işləməyi öyrənir. Robotun layihələndirilməsi və proqramlaşdırılmasını əhatə edən qrup layihələri - hər komanda üzvü əməkdaşlıq və komanda işini təşviq edən proqramçı, mühəndis və ya layihə meneceri kimi xüsusi bir rol alır.

STEAM dərsləri texnologiya və elmi irəliləyişlərin etik təsirlərinə toxunur. Bu, sosial məsuliyyət hissini, elmi və texnoloji inkişaflarla bağlı etik mülahizələrin dərk edilməsini təşviq edir. Gen mühəndisliyi və ya süni intellekt kimi elmi nailiyyətlərin sosial təsirləri və nəticələrinin müzakirəsi şagirdlərin etik mülahizələri araşdıran debatlar və ya layihələrdə iştirak etməsi buna misal ola bilər. Bir çox STEAM layihələri şagirdləri işlərinin daha geniş təsirini nəzərə almağa təşviq edən qlobal perspektivə malikdir. Bu, qlobal şüurun və bir-biri ilə əlaqəli problemlərin anlaşılmasına kömək edir. Bir çox müasir çağırışlar qlobal xarakter daşıyır. STEAM təhsili qarşılıqlı əlaqəyə vurğu edərək şagirdləri qlobal perspektivləri və həll yollarını nəzərdən keçirməyə təşviq edir. Bu da XXI əsrdə fərdləri qlobal vətəndaş olmağa hazırlamaq üçün vacibdir. Fərqli region və ya ölkələrdən olan şagirdlərlə ortaq bir layihədə əməkdaşlıq etmək, şagirdləri müxtəlif perspektivlərlə tanış etmək və qlobal düşüncə tərzini inkişaf etdirmək buna misal göstərilə bilər. STEAM təhsili öyrənmə sevgisini və öyrənmənin davamlı, ömürboyu davam edən bir proses olduğunu başa düşməyi təşviq edir. Şagirdlər həyatları boyunca yeni informasiya və texnologiyalara uyğunlaşmaq üçün lazımi bacarıq və düşüncə tərzini inkişaf etdirirlər.

"STEAM Azərbaycan" layihəsinin rəhbəri İqrar Nəzərov bildirilib ki, "STEAM Azərbaycan" layihəsi 300 mindən çox şagird və 400-dən çox məktəbi əhatə edir. Hazırda STEAM dərsləri III-IX siniflərdə tədris olunur. Ölkə üzrə 21 STEAM Mərkəzi fəaliyyət göstərir.

STEAM təhsili şagirdləri imkanları müəyyən etməyə, risk götürməyə və innovativ düşünməyə həvəsləndirərək sahibkarlıq təfəkkürünü inkişaf etdirir. Bu bacarıqlar təkcə sahibkarlıqla maraqlananlar üçün deyil, həm də müxtəlif peşə fəaliyyətlərində uğur qazanmaq üçün dəyərlidir

Elm və təhsil naziri Emin Əmrullayevin sözlərinə görə, Azərbaycanda STEAM təhsilinin 5 il ərzində böyük inkişaf yolu keçməsi, minlərlə şagirdin bu prosesə qoşulması və innovativ düşüncənin təhsil sistemində genişlənməsi festivalın əhəmiyyətini daha da artırır.

STEAM təhsilinin əsas komponentlərinə toxunan Emin Əmrullayev qeyd edib ki, artıq ilk illərlə müqayisədə 50 dəfədən çox tədris resursu, metodologiya və sistem modeli tətbiq olunur. Nazir 2027-2030-cu illərdə STEAM-ın Azərbaycan təhsilinin əsas aparıcı məzmununa çevriləcəyini vurğulayıb: "Riyaziyyat, mühəndislik, yaradıcı və zövqlü yanaşma, incəsənət - bütün bunlar STEAM təhsilinin əsas komponentləridir. Ən vacib məsələ fənləri ayrıca öyrətmək deyil, layihə əsaslı öyrənmə yolu ilə uşaqları və məktəbləri real nəticələrə yönəltməkdir. Bu təşəbbüs artıq eksperimental layihə xarakteri daşımır və ölkədə 300 mindən artıq şagird bu təhsil proqramından yararlanır. Bu isə ölkə üzrə şagirdlərin təxminən beşdə birinin, 3-9-cu siniflərdə isə dörddə birinin STEAM təhsilinə cəlb olunması deməkdir. Bu gün yeni məktəblərdə də STEAM laboratoriyaları fəaliyyət göstərir və bu proses hər il tədricən genişlənir. 2027-2030-cu illərdə STEAM təhsili Azərbaycan təhsilinin əsas aparıcı məzmununa çevriləcək. STEAM dünyadakı müsbət dinamikalı modellərdən biridir. Onun Azərbaycanda genişlənməsi  çox müsbət haldır.  Xüsusən də, Bakıdan kənarda bu modelin tətbiqi və onun genişlənməsi təqdirə layiq addımdır. Sadəcə STEAM-ın təlim-tədris prosesinin tərkib hissəsi olmasını arzu edərdim. Model məktəblər açmaq olar, amma onun əhəmiyyəti o zaman özünü göstərər ki, o təcrübəyə sızır və tədrisin bir parçası olar. Mən istəyərdim ki, STEAM da ölkəmizdə bu şəkildə tətbiq edilsin. Lakin bunun nə dərəcədə mümkün və real olduğunu dəqiq deyə bilmərəm. Belə ki, STEAM bahalı modeldir və ətrafda olan məktəblər də ondan yararlana bilər. Bu modeli metodiki nöqteyi-nəzərdən genişləndirmək lazımdır".

Təhsil eksperti Rasim Həsənzadənin sözlərinə görə, hazırda STEAM dərsləri bütün məktəblərdə keçirilməsə də, yaxın illərdə ölkə üzrə tam tətbiqi planlaşdırılır: "Layihənin genişləndirilməsi ilə bağlı bir sıra çətinliklər mövcuddur. Bunlara bəzi region məktəblərində maddi-texniki bazanın məhdudluğu, müəllim hazırlığının tam yetərli olmaması və ənənəvi tədris metodlarından uzaqlaşma çətinlikləri daxildir. Elm və Təhsil Nazirliyi bu istiqamətdə müəllimlərin ixtisasartırma təlimlərini, yeni STEAM laboratoriyalarının qurulmasını və regionlar üzrə imkanların bərabərləşdirilməsini prioritet kimi müəyyən edib.Ümumilikdə, deyə bilərəm ki, STEAM dərsləri Azərbaycan təhsilinin modernləşməsi, gənclərin innovativ düşüncə tərzinin və gələcək peşə bacarıqlarının formalaşması baxımından strateji əhəmiyyət daşıyır".

Sevinc QARAYEVA