Zəngəzur dəhlizi artıq “Çin səddi”ni də aşdı: Cənubi Qafqazın geopolitik xəritəsi dəyişir

Cənubi Qafqazın bəzi qlobal əhəmiyyətli regional mövzuları Şanxay Əməkdaşlıq Təşkilatının (ŞƏT) Çində keçirilən son sammitində gündəmə gətirilib. Belə ki, Çinin Tiencin şəhərində keçirilən “ŞƏT +” formatlı görüşdə Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin çıxışı diqqət mərkəzində oldu. Prezident İlham Əliyev son iki ildə Azərbaycan-Çin münasibətlərinin keyfiyyətcə yeni mərhələyə yüksəldiyini vurğulamaqla yanaşı, Zəngəzur dəhlizinin yalnız regional deyil, həm də qlobal əhəmiyyət daşıdığını açıq şəkildə ifadə edib. Azərbaycan lideri bildirib ki, bu önəmli marşrut həm Orta Dəhlizin, həm də Şimal-Cənub dəhlizinin mühüm seqmentinə çevriləcək və regionun bütün qonşularına fayda gətirəcək.

Azərbaycan liderinin çıxışının məzmunu onu göstərir ki, rəsmi Bakı Zəngəzur dəhlizinə sırf iqtisadi marşrut kimi yox, Avrasiya məkanının strateji inteqrasiya xətti kimi baxır. Bu isə Azərbaycanın logistika qovşağı rolunun daha da möhkəmlənəcəyinə qətiyyən hər hansı şübhə yeri buraxmır. Eyni sammit çərçivəsində Ermənistanın baş naziri Nikol Paşinyan da Zəngəzur dəhlizi ilə bağlı mövzuya toxunmaq məcburiyyətində qalıb. Erməni baş nazir bildirib ki, hazırda ölkələr arasında ərazi bütövlüyü və suverenlik prinsiplərinə əsaslanan nəqliyyat əlaqələrinin açılması müzakirə olunur. Və bu, faktiki olaraq, Ermənistanın da regional tranzit marşrutlarının işə salınmasına razı olduğunu göstərir.

Onu da qeyd etmək lazımdır ki, bütün bunlara paralel olaraq, baş nazir Nikol Paşinyanın Vaşinqtonda əldə edilən razılaşmalara istinad edərək, ABŞ-la yeni nəqliyyat-kommunikasiya proqramından danışmasıda maraqlı mesaj sayılır. Belə ki, erməni baş nazir “Beynəlxalq sülh və rifaha doğru Tramp yolu” adlı investisiya təşəbbüsündən danışmaqla, rəsmi İrəvanın bu prosesi yalnız Azəırbaycan və Türkiyə ilə deyil, həm də Qərb siyasi dairələri ilə də balanslaşdırmaq niyyətini biruzə vermiş oldu. Və üstəlik, bu məsələ ilə bağlı Rusiya-İran tandeminin maraqlarını nəzərə almağa həvəsli olmadığını sezdirərək, Cənubi Qafqazda geopolitik qarşıdurmanın dərinləşə biləcəyini sezdirdi.

Maraqlıdır ki, Azərbaycan və Ermənistan liderlərinin Zəngəzur dəhlizinin açılmasına yönəlik mesajları Türkiyənin tam dəstəyini qazanmış kimi görünür. Belə ki, Türkiyə Prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğan bu məsələyə birmənalı yanaşdığını qətiyyən gizlətmədi. Türkiyə lideri hesab edir ki, Zəngəzur dəhlizinin açılması Cənubi Qafqaza sülh və sabitlik gətirəcək. Yeni sərhəd-keçid məntəqələrinin və marşrutların işə düşməsi isə ticarətə və iqtisadi əməkdaşlığa güclü təkan verəcək. Prezident Rəcəb Tayyib Ərdoğan eyni zamanda, açıq şəkildə göstərdi ki, rəsmi Ankara Zəngəzur dəhlizi ilə bağlı layihəni yalnız iqtisadi fürsət deyil, həm də Türkiyə-Azərbaycan strateji əməkdaşlığının təməl prioritetləri sırasında hesab edir.

Digər tərəfdən, Azərbaycanın ŞƏT çərçivəsində Çinin təşəbbüslərinə – Qlobal İnkişaf, Təhlükəsizlik və Sivilizasiya proqramlarına verdiyi dəstək rəsmi Pekin üçün Zəngəzur dəhlizinin əhəmiyyətini daha da artırır. Çünki rəsmi Pekin hesab edir ki, Zəngəzur dəhlizi Çinin “Bir Kəmər, Bir Yol” təşəbbüsünün mühüm tərkib hissəsi olmaq potensialına malidir. Belə ki, Zəngəzur dəhlizi Çinə həm Orta Asiya üzərindən Avropaya daha qısa iqtisadi-ticari “pəncərə” perspektivi açır, həm də Rusiyadan yan keçən alternativ marşrut şansı yaradır. Və bütün bunlar Cənubi Qafqazı dünya nəhəngləri sırasında yer alan Çin üçün strateji regiona çevirir.

Onu da qeyd etmək lazımdır ki, Çindən fərqli olaraq, Rusiya və İranın Zəngəzur dəhlizinə yönəlik ziddiyyətli mövqeləri hələ də dəyişməz qalır. Belə ki, Kremldə Zəngəzur dəhlizi Rusiya üçün həm yeni imkan, həm də risk qaynağı hesab olunur. Belə ki, bir tərəfdən, Zəngəzur dəhlizi Şimal-Cənub xəttinə bağlandıqda, Rusiyanın Hind okeanına çıxışını sürətləndirə bilər. Digər tərəfdənsə, bu marşrut işə salındıqdan sonra Rusiyanın Ermənistan üzərindəki təsirini zəiflətmək, rəsmi İrəvanın Qərbə, hətta Çinə inteqrasiyasını belə, gücləndirmək potensialına malikdir.

Təbii ki, İran da Zəngəzur dəhlizinə münasibətdə təxminən Rusiya ilə oxşar dilemma ilə üz-üzə qalmış kimi görünür. Belə ki, İran uzun illər ərzində yerləşdiyi regionun tranzit mərkəzlərindən biri kimi çıxış edir. Ancaq Zəngəzur dəhlizi fəaliyyətə başladıqdan sonra isə İran tranzit marşrutlarından kənarda qala bilər. Halbuki, eyni zamanda, Zəngəzur dəhlizi Şimal-Cənub dəhlizi ilə sinxronlaşdırılarsa, onda İranın bundan genişmiqyaslı geoiqtisadi qazanc əldə edə biləyi qətiyyən istisna deyil. Və bu baxımdan, həm Rusiya, həm də İran hazırda öz ənənəvi mövqelərinin girovuna çevrilməklə yanaşı, həm də müəyyən mənada, tərəddüdlər içərisindədir.

Təbii ki, Zəngəzur dəhlizinin Cənubi Qafqaz üçün kifayət qədər ciddi geopolitik nəticələrinin ola biləcəyi də qətiyyən istisna deyil. Belə ki, Zəngəzur dəhlizi ətrafında yaranan situasiya Azərbaycan-Türkiyə İttifaqının regional tranzit və logistika mərkəzinə çevrilmək üzrə olduğunu göstərir. Ermənistan isə Avrasiya layihələrinə inteqrasiya, yoxsa Qərbin dəstəyi ilə alternativ nəqliyyat-kommunikasiya platformaları arasında seçim etməli olacaq. Çin Zəngəzur dəhlizi sayəsində Avrasiyada yeni strateji marşruta çıxış əldə edəcək. Rusiya və İran isə hazırda həm maliyyə-iqtisadi fayda, həm də nəzarət itkisi riski ilə üzləşmiş kimi görünürlər.

Belə anlaşılır ki, Zəngəzur dəhlizi artıq sadəcə, Azərbaycan-Ermənistan münasibətlərinin predmeti deyil. Bu dəhliz Avrasiyanın böyük oyunçularını bir araya gətirən yeni geopolitik düyünə çevrilməyə başlayıb. Azərbaycan və Türkiyə üçün Zəngəzur dəhlizi strateji üstünlüklər, eləcə də regional liderlik imkanları yaradır. Və Zəngəzur dəhlizi açıldıqdan sonra Cənubi Qafqazın geopolitik xəritəsinin indikindən ciddi şəkildə fərqlənəcəyi də artıq qətiyyən şübhə doğurmur.