Azərbaycan “İbrahim Sazişləri”ndən nə qazanacaq?

ABŞ Prezidentinin Yaxın Şərq üzrə xüsusi nümayəndəsi Stiv Uitkoffun Azərbaycan və Ermənistanın “İbrahim Sazişləri”nə qoşula biləcəyi barədə dedikləri bir çoxları üçün gözlənilməz səslənsə də, bu bəyanatın arxasında daha geniş bir siyasi plan dayanır.

“İbrahim Sazişləri” ilk baxışda ərəb ölkələrinin İsraillə münasibətlərini normallaşdırmaq məqsədi daşısa da, əslində bu platforma ABŞ-nin bölgədəki strateji maraqlarını təmin etmək üçün qurduğu yeni təhlükəsizlik və diplomatik şəbəkədir.

Azərbaycanın bu kontekstdə adının çəkilməsi təsadüfi deyil. Bakı ilə Təl-Əviv arasında uzun illərdir enerji, hərbi və texnoloji sahələrdə sıx əməkdaşlıq mövcuddur. Ona görə də İsraillə diplomatik münasibətlərin rəsmi şəkildə tam tanınması, əslində, artıq mövcud reallığın hüquqi çərçivəyə salınması ola bilər. Lakin bu məsələ təkcə Azərbaycan-İsrail münasibətləri ilə yekunlaşmır. Burada əsas məsələ ABŞ-nin bu sazişi Yaxın Şərqdən çıxarıb Cənubi Qafqaza qədər genişləndirmək niyyətidir. Yəni bu təşəbbüsün arxasında həm də Rusiyanın bölgədəki təsirini zəiflətmək, həm də İranın mövqeyini balanslaşdırmaq dayanır.

Hər şey göründüyü qədər sadə deyil

Amma məsələ bu qədər sadə deyil. Azərbaycan üçün bu sazişə qoşulmaq İranla münasibətlərdə ciddi gərginlik yarada bilər. Eyni zamanda, Qarabağ münaqişəsindən sonra bölgədə hələ tam formalaşmamış etimad mühiti də belə addımlar üçün hələ kifayət qədər yetkin deyil. Ermənistanın da adı çəkilsə də, bu, daha çox rəmzi bir mesaj kimi görünür çünki İrəvanın İsraillə münasibətləri tarixi olaraq həmişə soyuq olub.

Bu səbəbdən “İbrahim Sazişləri”nə qoşulmaq ideyası real olsa da, yaxın zaman üçün ehtiyatlı yanaşma tələb edən bir mövzudur. ABŞ bu addımı atmaqla Cənubi Qafqazda yeni bir geosiyasi xəritə cızmağa çalışır. Amma bu xəritənin nə dərəcədə reallaşacağı bölgədəki güc balansının və tərəflərin nə qədər siyasi iradə göstərəcəyindən asılı olacaq.

“Tramp bunu özünün ən böyük uğuru hesab edir”

Mövzu ilə bağlı "Cümhuriyət"-ə açıqlamasında politoloq Yeganə Hacıyeva bildirib ki, “İbrahim sazişləri”nin Azərbaycan və Ermənistan kimi ölkələrə tətbiqi, bizim bu sazişlərə qoşulacağımız təqdirdə əldə edəcəyimiz üstünlüklər barədə danışmazdan əvvəl bu təşəbbüsün mahiyyəti və fəlsəfəsi haqqında qısa şəkildə məlumat vermək vacibdir:

“ “İbrahim sazişləri” adlandırılan bu razılaşmalar İsrailin Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri, Mərakeş, Misir, Sudan və Bəhreyn kimi müsəlman ölkələri ilə imzaladığı diplomatik sənədlər toplusudur. Bu təşəbbüs, ABŞ-nin prezidenti Donald Tramp dövründə irəli sürülmüş və Tramp bunu özünün ən böyük diplomatik uğurlarından biri kimi təqdim etmişdi. Bu sazişlərin əsas məqsədi İsraillə müsəlman dünyası arasında münasibətlərin normallaşdırılması və qarşılıqlı əməkdaşlıq mühitinin yaradılması idi.

Sazişə “İbrahim” adının verilməsi də təsadüfi deyil. Bu ad həm yəhudi, həm də ərəb mənəvi və dini irsinin ortaq simvolu olan İbrahim peyğəmbəri təmsil edir. Beləliklə, razılaşma həm dini, həm də mədəni baxımdan ortaq zəminə əsaslanaraq tərəflər arasında dialoqu və əməkdaşlığı təşviq edir".

“ABŞ daha çox üç əsas türk-müsəlman ölkəsinə diqqət edir”

Politoloq qeyd edib ki, ilkin mərhələdə bu sazişə əsasən daha çox ərəb və müsəlman ölkələri qoşulmuşdu. Lakin sonradan ABŞ-dəki bəzi siyasi dairələr bu təşəbbüsün digər qeyri-ərəb müsəlman ölkələrini də əhatə etməsi ideyasını ortaya atdı: 

"Hətta 2020-ci ildə Azərbaycanın da "İbrahim sazişi"nə qoşulacaq ölkələr arasında adı hallanırdı. Lakin həmin ilin sonunda Co Baydenin prezident seçilməsi ilə bu təşəbbüs dayandırıldı. Bayden administrasiyası İsrailin müsəlman ölkələri ilə münasibətlərinin inkişafına əvvəlki rəhbərlik qədər önəm vermədi.

Bu təşəbbüs Donald Trampın 2024-cü ildə yenidən prezident seçilməsi ilə yenidən aktuallaşmağa başladı. Bu dəfə daha geniş şəkildə İslam dünyası ilə İsrail arasında tərəfdaşlıq platforması kimi təqdim olunur. Bu modelin fəlsəfəsində qarşılıqlı faydaya əsaslanan əməkdaşlıq dayanır. Yəni, İsrailin texnoloji və elmi potensialı ilə İslam ölkələrinin təbii və insan resurslarının sintezi əsasında davamlı inkişafın təmin edilməsi hədəflənir.

Hal-hazırda Ermənistanın adı bu kontekstdə tez-tez hallansa da, ABŞ tərəfindən diqqət daha çox üç əsas türk-müsəlman ölkəsinə – Azərbaycan, Özbəkistan və Qazaxıstana yönəlib. Məsələn, 2025-ci ilin mart ayının 9-da ABŞ-də Konqresin 50-dən çox üzvü Prezident Trampa müraciət edərək, Türk Dövlətləri Təşkilatının üzvü olan ölkələrin, yəni Azərbaycan, Özbəkistan və Qazaxıstanın "İbrahim sazişləri"nə qoşulmasının təşviqini təklif etdilər”.

Azərbaycan bu kontekstdə həm strateji coğrafi mövqeyi, həm enerji potensialı, həm də İsraillə artıq formalaşmış güclü tərəfdaşlığı səbəbilə xüsusi əhəmiyyət daşıyır: 

“Qeyd edilməlidir ki, ABŞ-də fəaliyyət göstərən yəhudi lobbiləri də mart ayında Azərbaycana dair xüsusi müraciətlə çıxış edərək, bu ölkənin İbrahim sazişinə daxil edilməsini və bununla bağlı ABŞ-nin “Azadlığa Dəstək Aktı”nın 907-ci düzəlişinin ləğvini təklif etdilər".

"İbrahim sazişləri" Azərbaycanın maraqları kontekstində

Politoloq hesab edir ki, "İbrahim sazişləri" Azərbaycanın maraqları baxımından bir neçə istiqamətdə faydalı ola bilər:

““907-ci düzəliş”in ləğvi - Azərbaycanın müdafiə və təhlükəsizlik imkanlarının artırılması baxımından əhəmiyyətlidir. Bu düzəliş uzun illərdir ki, Azərbaycana qarşı birtərəfli və ədalətsiz bir məhdudiyyət kimi qiymətləndirilir.

İsraillə əməkdaşlığın dərinləşməsi – Azərbaycanın İsraillə artıq mövcud olan sabit və dinamik iqtisadi münasibətləri daha da güclənə bilər.

ABŞ ilə münasibətlərin inkişafı – Azərbaycanın bu sazişə qoşulması ABŞ ilə strateji tərəfdaşlığın yeni mərhələyə keçməsinə və daha geniş siyasi dəstək qazanmasına imkan verə bilər.

Beynəlxalq mövqelərin möhkəmlənməsi – Qlobal iqtisadi və siyasi təlatümlərin artdığı bir dövrdə Azərbaycanın öz mövqelərini gücləndirməsi və strateji müttəfiqlərlə daha sıx inteqrasiyası vacibdir.

Nəticə olaraq, Azərbaycanın İbrahim sazişinə qoşulması həm regional, həm də beynəlxalq siyasətdə mövqelərimizi gücləndirə, həmçinin iqtisadi və təhlükəsizlik baxımından yeni imkanlar aça bilər".
Səbinə Uğur
"Cebheinfo.az"