Bir oğlunu edam etdirən, bir oğlunun gözünü çıxartdıran şahın faciəsi Sevinc Mürvətqızı

Kulis.az Sevinc Mürvətqızının “Şah namə Abbas” - uğurlu səhnə interpretasiyası" təəssürat yazısını təqdim edir.
Şəhərin ömürgödəldən tıxaclarını yara-yara qaranəfəs özümüzü Milli Gənc Tamaşaçılar Teatrının qarşısına çatdıranda binanın önündə qələbəlik idi. Anlaşıldı - anşlaq olacaqdı...

Yazıçı İlqar Fəhminin “Şah Abbas Namə” əsərinə əməkdar artist Nicat Mir Kazımovun ad inversiyası ilə quruluş verdiyi “Şah namə Abbas” tamaşasının premyerası idi.

Media nümayəndələri, yazıçılar, şairlər, ziyalılar - dövlət adamlarından müxalifət nümayəndələrinə qədər xeyli adam böyük həvəslə “Şah Abbası taxtda görməyə...” gəlmişdi. Sanballı tarixi mövzular hər dövrdə ortaq maraqların birləşdiyi və ayrıldığı nöqtə olub...

Tamaşanın başlanması elan edilib zal qaranlığa qərq olan kimi səhnənin işıqlanması ilə bir oyuna düşdük, gəl görəsən...

Tamaşa ilk səhnəsindən etibarən “şah”ın mat olmaması naminə “piyadalar”ın, “atlar”ın, “fil”lərin, “vəzir”lərin qurban verildiyi şətrənc (şahmat) lövhəsi ilə hamını düşünməyə vadar edirdi. Oyun zahirən ağlarla qaralar arasında gedirdi, əslində, taleyin görünməz əli şah da daxil olmaqla bütün fiqurları hərəkətə gətirirdi.

Tarixi reallığa uyğun, zövqlü geyimlərdə olan və rollarını möhtəşəm ifa edən aktyor heyəti, diqqətlə düşünülmüş səhnə dekorasiyası, mükəmməl işıq və səs tərtibatının vəhdəti bizi bir anda zamanın 400 il gerisinə - Səfəvi sarayına “atdı”. Saray intriqaları, taxt-tac davaları, əslində, gedişi əvvəldən düşünülmüş bir şahmat oyunu tərzində qurulmuşdu.

Qarşımızda ömrünün fəsilləri ilə dörd Şah Abbas oturmuşdu... Geyimlər rəngləri ilə də obrazların daxili dünyasını “danışırdı”: gəncliyin bəyaz saflığı, mübarizənin qırmızı qanı, yetkinliyin firuzəyi əzəməti, qürubun qara kədəri…

Rejissor əvvəlcə gənc şahzadə Abbası ağ libasda sadəlövhlüyün, saflığın, qorxunun təcəssümü kimi qarşımıza çıxarır. O, hələ hakimiyyətin ağırlığını çiyinlərinə götürmək istəməyən, ölüm qorxusundan anasının qucağında ağlayan “uşaq”dır. Yeri gəlmişkən, şahın şüuraltında “bizi öldürəcəklər, ana!” deyə bağıran o uşaq qocalıb beli bükülsə də, ömrünün sonuna qədər “böyümür”. Tamaşada bu maraqlı məqam arxa ekranda - fon kimi zaman– zaman nümayiş etdirilir. Bu, diqqətçəkən səhnə elementidir. Ən böyük uşaqlıq qorxusu ölüm olan şahzadə taxta çıxıb şah olandan sonra ölümlə şahmat oynamağa başlayır.

Ortayaşlı Şah Abbasın qıpqırmızı libasda olması da döyüşlərin, verilən qanlı qərarların rəngi idi. O, Səfəvi xanədanını qorumaq üçün artıq mübariz bir hökmdar idi və hər addımı qanla yazılırdı. Hətta öz övladlarının da qanı ilə... Bir oğlunu edam etdirir, digər övladlarının da gözünü çıxartdırıb zindana atdırır.

Hadisələrin ardıcıllığında firuzəyi geyimdə, möhkəmlənmiş, palıd kimi kök atmış yetkin Şah Abbas gəlir. Amma o palıdın kökləri qanla suvarılıb, üzərində də ruhlar dolaşır...

Nəhayət, son pərdədə torpağın rəngi kimi qara geyimli, güclə ayaqlarını sürüyən ahıl Şah Abbas taxt-tacın qiymətini qanla ödəyən kölgə kimi bir ömrün ən ağır yükü ilə qarşımıza çıxır. Və hətta üzü torpağa baxan, həyatın faniliyini anladığı qoca vaxtında da iqtidarın və Səfəvi xanədanının taleyi naminə soyuqqanlı, qəddar qərarlar verir.

İlqar Fəhminin “Şah Abbas Namə”sinə Nicat Mir Kazımov elə yaradıcı səhnə ruhu verib ki, tamaşaçı, sadəcə, izləmir, sanki Qızıllbaş–Səfəvi xanədanının yüksəlişinin iştirakçısı olur.

Rejissor mətni səhnəyə incəliyinə qədər uyğunlaşdırıb. Hər səhnə, hər dialoq şahın iç dünyasına açılan bir qapı idi. Saray divarları arasında qaranlıq künclərdə gizlənən xain baxışlar, kəsilən başlar, zəhərlənib öldürülən adamlar...

Aktyor oyunu heyranediciydi. Tamaşada Sənan Kazımlı, Niyaz Qasımov, Xalq artisti Qurban İsmayılov, Elnur Kərimov, Nofəl Vəliyev, Elnur Hüseynov, Rasim Cəfər və digərləri rolunu, sadəcə, ifa etmirdi, həm də psixoloji dərinlikləri ilə yaşayırdı. Səhnədə bəzən bütün səslər kəsilir, taxtda qalmaq üçün verilən qərarların ağırlığı, vicdanın sızıltısı aktyorların üzündəki ifadələrlə uğurla tamaşaçıya ötürülürdü.

Səhnədəki “şətrənc fiqurları”nı oynayan aktyorların sanki mexaniki, taleyə boyun əymiş hərəkətləri bir daha “qəzavü–qədər”in əlində bir oyuncaq olduğumuzu, eyni zamanda məşhur aforizmi də xatırlatdı: “Oyun bitəndə şah da, piyada da eyni qutuya qoyulur...” Bu labüd sonluğu bildiyi halda bəşər övladı yenə də bu qədər qanlı cəng-cidaldan, savaşlardan əl götürmür...

Fonda Fikrət Əmirovun “Kor ərəbin mahnısı”nın səslənməsi də bu məlum həqiqəti həzinliklə yada salırdı:

Nə dərd olaydı, nə dərman, nə sur olaydı, nə matəm!
Nə nur olaydı, nə zülmət, nə böylə xilqət olaydı!..

Vətəni qorumaq üçün axıdılan qanların, qurban verilən oğulların, öldürülən şahzadələrin yaratdığı kədər tamaşanın hər səhnəsində duyulurdu. Bəlkə də, buna görə “Şah namə Abbas” bir dövlətin dirçəliş salnaməsi olmaqdan daha çox, mənə bir insanın, bir atanın, bir şahın faciəsi kimi göründü.

Qəribə və təəssüfləndirici detal isə bu idi ki, səhnədə qadın ifaçı yox idi, amma qadın ruhu – ananın kölgəsi Şah Abbasın uşaqlıq travması kimi hər səhnənin arxasında gizlənmişdi. Anasının qucağında gizlənən məsum uşaq obrazı yaddaşının ən dərinində gizli qalmış bir xatirə kimi şahın ruhundan heç ayrılmırdı. Elə bil Şah Abbas ömrü boyu hər çətinliyində ana qucağına - qorxu və şübhədən uzaq o doğma sığınacağa qayıtmaq istəyirdi…

Zamanın keçidini göstərən vizual detallar, musiqi və səs effektləri diqqətli işlənmişdi. İşıq oyunları isə birbaşa şahın və digər obrazların daxili halətini, psixoloji əhvalını əks etdirirdi. Hər pərdənin əvvəlində müvafiq tarixi əsərlərdən qısa səsləndirmə səhnəyə salnamə ab-havası verirdi. Və tamaşanın uğurlu alınmasında sözsüz ki, arxa plandakı yaradıcı heyətin - quruluşçu rəssam Mustafa Mustafayev, musiqi tərtibatçısı Aygül Quliyeva, rejissor Səbinə Məmmədzadə və rejissor assisentləri Fuad Cavadzadə ilə Nəsibə Canəliyevanın da birgə zəhməti də dayanır.

Tamaşaçılar yaradıcı heyəti ayaq üstə alqışladı. Sanki heç kim tamaşanın tarixi canlandıran atmosferinin yaratdığı zəngin təəssüratdan ayrılıb zalı tərk etmək istəmirdi. O arada düşündüm - tamaşanın uğurundandır ki, necə keçdiyini hiss etmədiyimiz iki saat boyunca bəzən nəfəsimizi udub həvəslə izlədiyimiz “Şah namə Abbas” həm estetik, həm də ideya baxımından çağdaş səhnəmizin uğurlu sənət hadisələrindən biridir.

P.S. Tamaşa bitəndə Ulucay Akifin “tamaşa haqqında yazı olacaqmı?” sualına cavabım hazır idi: belə tamaşadan lap iki yazı da yazmaq olar...