525ci qəzet Siyasi və mədəni psixologiyanın fəlsəfəsi Rə­van Cavid yazır

Rəvan CAVİD

Cəmiyyətin formalaşmasında mədəniyyət və hakimiyyətin rolu, siyasi psixologiyanın araşdırdığı ən mühüm məsələlərdən biridir. Mədəniyyətin və ideologiyaların fərdin şüuraltı təcrübələrinə təsiri həm fərdi, həm də kollektiv psixologiyanın necə formalaşdığını izah etmək üçün əhəmiyyətli bir açardır. Mədəniyyətin, xüsusən də hakim ideologiyaların və diskursların gücü cəmiyyətin gündəlik həyatına daxil olaraq, fərdlərin düşüncə və davranışlarını istiqamətləndirir.

Siyasi psixologiya siyasət və psixologiya arasında mövcud olan əlaqəni araşdıran bir sahə olaraq, cəmiyyətin necə formalaşdığını və bu formalaşmada mədəniyyətin rolunu başa düşməyə çalışır. Bu əlaqənin tarixi kökləri Fretdin psixoanalizini və fəlsəfənin psixoloji yanaşmalarını özündə birləşdirən bir ənənəyə dayanır. Əsrlər boyu psixologiya və siyasət arasında inkişaf edən bu əlaqə həm fərdi, həm də kütləvi təcrübənin siyasi və sosial kontekstlərlə necə uyğunlaşdığını öyrənmək baxımından çox vacibdir.

Siyasi psixologiyanın mədəniyyət ilə əlaqəsi bir çox tənqidi nəzəriyyəçi tərəfindən incələnmişdir. Teodor Adorno və Luis Altuser kimi marksist düşüncə adamları ideologiyanın və mədəniyyətin fərd və cəmiyyət üzərindəki gücünü psixoanaliz ilə əlaqələndirərək analiz ediblər. Bu yanaşmalar mədəniyyətin, xüsusilə də ideologiyanın, hegemonik gücünü və onun cəmiyyətdə necə yayıldığını açıq şəkildə ortaya qoyur. Bu fenomeni daha yaxşı başa düşmək üçün Byung-Çul Hanın mədəniyyət anlayışına nəzər salmaq faydalıdır. Han mədəniyyətin və ideologiyanın sürətli dəyişən bir dünyada daha çevik və elastik hala gəldiyini vurğulayır.

Siyasətin mədəniyyət vasitəsilə təsir göstərməsi diskurs və dilin gücü ilə birbaşa əlaqəlidir. Hər bir ideologiya müəyyən sosial təcrübə və ya həyat tərzini təmsil edən bir abstrakt quruluş olaraq, cəmiyyətdə müəyyən bir nizamın yaradılmasına səbəb olur. Bu ideologiyalar cəmiyyətin müxtəlif təbəqələrində yayılır və fərdlər tərəfindən qəbul edilir. İdeologiya dil vasitəsilə yayıldığı zaman, kütləvi şəkildə sosial həyatda qəbul edilən bir təcrübəyə çevrilir. Fərdin özünə və digərinə dair inancı, cəmiyyətin hakim ideologiyası ilə sıx şəkildə əlaqəlidir. Bu ideologiyalar fərdin həyatını formalaşdıran və onun davranışlarını tənzimləyən güc strukturlarıdır.

İdeologiyalar və diskurs arasında bu qarşılıqlı əlaqə mədəniyyətin cəmiyyətdəki hakimiyyət strukturlarını gücləndirmək üçün necə istifadə edildiyini göstərir. Burada psixoanaliz fərdin şüuraltı təcrübəsini açmaqla, bu güc strukturlarının necə meydana gəldiyini və işlədiyini izah etmək üçün mühüm bir vasitə olur. Lakanın ifadəsi ilə, psixoanaliz subyektin şüuraltı təcrübəsini anlamağa kömək edir və bununla da cəmiyyətin necə formalaşdığına dair dərin anlayışlar təqdim edir. Siyasi güc sadəcə birbaşa əmr verməklə deyil, həm də ideologiyalar vasitəsilə cəmiyyətin gündəlik təcrübələrini dəyişdirərək də təsir göstərir.

Bununla yanaşı, müasir dövrdə texnoloji inkişaflar da siyasətin formasını dəyişdirib. İnternetin və sosial medianın təsiri ilə insanlar yalnız istehlakçı deyil, həm də istehsalçı olmağa başlayıb. Cəmiyyətin gündəlik həyatına daxil olan yeni texnologiyalar subyektin özünü inşaetmə prosesini sürətləndirir və eyni zamanda manipulyasiya üçün yeni yollar açır. Bu vəziyyət fəlsəfi və psixoloji baxışlardan təhlil edildikdə, fərdin yalnız passiv bir izləyici olmaması, həm də aktiv şəkildə mədəniyyətin və ideologiyanın formalaşmasında iştirak etməsi mənasını verir. Lakin burada da fərdin özünü inşa etməsi prosesi müasir siyasətin manipulyasiya mexanizmləri tərəfindən yönləndirilə bilər.

Müasir dövrün ən mühüm xüsusiyyətlərindən biri, mədəniyyətin sürətlə dəyişməsi və yeni ideologiyaların bu dəyişikliklərə uyğunlaşmasıdır. Hər gün yeni məlumatların, xəbərlərin və təcrübələrin təqdim edilməsi mədəniyyətin və sosial həyatın tez bir zamanda dəyişməsinə səbəb olur. Mədəniyyətin bu sürətli deformasiyası həm də ideologiyaların və hakimiyyətin necə çevik şəkildə yeni vəziyyətlərə uyğunlaşa biləcəyini göstərir. Lakin bu sürət bəzən cəmiyyətin və fərdin həqiqi təcrübələrindən uzaqlaşmasına da gətirib çıxara bilər. Bu səbəbdən, ideologiyanın sürətli dəyişməsi həm də insanları yeni manipulyasiya texnologiyalarına daha yaxın edir.

Mədəniyyət və siyasət bir-biri ilə sıx bağlıdır və cəmiyyətin inkişafını formalaşdıran əsas amillərdən biridir. Mədəniyyət bir xalqın tarixi, adət-ənənələri və dəyərlərini əks etdirir, siyasət isə bu dəyərləri yaşatma və cəmiyyətin gələcəyini qurma yolunda müəyyən qərarlar qəbul edir. Siyasət eyni zamanda mədəniyyətin sərhədlərini genişləndirə və ona təsir edə bilər. Hökumətlərin mədəniyyətin inkişafını stimullaşdırmaq üçün müxtəlif siyasətlər tətbiq etməsi mümkündür. Bununla yanaşı, mədəniyyətin gücü siyasətçiləri daha ədalətli və inkişaf yönümlü qərarların qəbuluna məcbur edə bilər. Mədəniyyətin özündə siyasi bir aspekt daşıması mümkündür, çünki insanlar öz mədəni kimliklərini qorumağa çalışarkən siyasi dəyişikliklərə də təsir edirlər. Hər iki sahə cəmiyyətin azadlığını, bərabərliyini və hüquqlarını təmin etmək məqsədini daşıyır. Mədəniyyət və siyasət arasındakı əlaqə, həmçinin milli birlik və sosial harmoniya üçün vacibdir. Siyasətçilər mədəni müxtəlifliyi təşviq edərək cəmiyyətin zənginliyini artırmağa çalışmalıdırlar. Nəticədə, mədəniyyət və siyasət qarşılıqlı təsir edərək cəmiyyətin daha müasir, demokratik və bərabər imkanlarla inkişafına şərait yaradır. Yuxarıda yazdıqlarım isə iyirmi birinci əsrdə bu iki məfhumun nə qədər dəyişdiyini göstərir.

Xülasə, mədəniyyətin və ideologiyanın sosial və siyasi gücün təzahürü olaraq cəmiyyət üzərindəki təsiri əvəzolunmazdır. İnsanların şüuraltı səviyyədə manipulyasiya edilməsi, xüsusilə modern dövrün sürətli informasiya axını və yeni texnologiyaların təsiri ilə daha da dərinləşmişdir. Bu proses, fərdin özünü və dünyaya baxışını formalaşdırmaqla yanaşı, cəmiyyətin kollektiv psixologiyasını da yönləndirir. Nəticədə, siyasətin mədəniyyət və ideologiya vasitəsilə necə bir şəxsiyyət inşa etdiyi, həm fərdin, həm də cəmiyyətin davranışlarını necə manipulyasiya etdiyi, müasir siyasi psixologiyanın və mədəniyyət araşdırmalarının mərkəzində dayanır. Bu anlayışların doğru şəkildə təhlil edilməsi müasir sosial dəyişiklikləri və insan davranışlarını anlamaq üçün əhəmiyyətli bir yol açır.