Bədəni elektrik stansiyası kimi işləyir: 860 volt istehsal edən balıq rekorda imza atdı

Quruda yaşayanlar kimi sualtı aləminin canlıları da bir-birindən unikal xüsusiyyətlərə malikdir. Bəziləri görünüşü, bəziləri isə nəhəng ölçüləri ilə insanı heyrətləndirir. Ancaq bu canlılar arasında bəziləri var ki, gözlənilməz bir qabiliyyətə sahibdir: elektrik yaymaq. Üstəlik, yalnız bir neçə volt deyil, yüzlərlə volt istehsal edə bilirlər və bu qabiliyyətin yalnız bir məqsədi var!

Elektrik istehsalının məqsədləri fərqlidir

Qaynarinfo xəbər verir ki, bəziləri ünsiyyət qurmaq, bəziləri ovlanmaq, bəziləri isə özünü müdafiə etmək üçün elektrik enerjisindən istifadə edir. Canlılar aləminin nadir nümayəndələrindən olan bəzi balıqlar, vücutlarında yerləşən xüsusi hüceyrələr vasitəsilə elektrik enerjisi istehsal edirlər. Bu balıqlar "elektrikli balıq” (electrogenic fish) adlandırılır. Elm adamları tərəfindən uzun illərdir araşdırılan bu xüsusiyyət, balıqların hüceyrə səviyyəsində daşıdığı sirli bir sistemə işarə edir. Bəs bu balıqlar niyə və necə elektrik yaradır?

600 volta qədər elektrik istehsal edə bilirlər

Elmi araşdırmalara əsasən, dünyada təxminən 500-ə yaxın elektrik yarada bilən balıq növü mövcuddur. Hər növün elektrik istehsal gücü voltaj səviyyəsinə və istifadəsinə görə dəyişir. Adətən Afrika və Cənubi Amerikada rast gəlinən bu balıqlar əsasən şirin sularda yaşayır. Yalnız "elektrikli vatozlar” kimi bəzi növlərin duzlu sularda yaşadığı məlumdur.

Bütün elektrikli balıqlar eyni üsulla elektrik istehsal etmir; hər növün fərqli elektrik orqan quruluşu, voltaj səviyyəsi və elektrik impulsu forması var. Bu səbəbdən elektrikli balıqlar aşağı və yüksək voltajlı olmaqla iki qrupa ayrılır. 600 volta qədər çıxan yüksək voltajlı növlərə "elektrikli ilan balığı” ("electrophorus electricus"), "elektrikli yayın balığı” ("malapterurus electricus") və "elektrikli vatozlar” (torpedinidae ailəsi) daxildir. Bu balıqlar əsasən özlərini qorumaq və ovlamaq məqsədilə yüksək voltaj istehsal edirlər.

Aşağı voltajlı balıqlar isə əsasən ətraf mühiti hiss etmək və digər balıqlarla ünsiyyət qurmaq üçün elektrik siqnalları göndərirlər. Bu qrupa "Afrika bıçaq balığı” ("gymnarchus niloticus"), "fil balığı” (mormyridae ailəsi) və "Cənubi Amerika hayalet bıçaq balıqları” (apteronotidae) daxildir.

"Elektrik orqanı” adlanan xüsusi bir quruluş

Elektrikli balıqlar elektrik enerjisini "elektrosit” adlanan xüsusi hüceyrələr vasitəsilə istehsal edir. Bu hüceyrələr elektrik siqnalları yaradır və çox sayda elektrosit birləşərək daha güclü voltaj formalaşdırır. Bu xüsusiyyət elektrikli balıqların sağ qalması üçün mühüm üstünlükdür.

Aparılan elmi araşdırmalar, elektrik istehsal edən balıqlarda "elektrik orqanı” adlanan xüsusi bir quruluş olduğunu ortaya çıxarıb. Bu orqanın daxilindəki elektrosit hüceyrələri hüceyrə membranlarındakı ion axını nəticəsində voltaj fərqi yaradır. Yüzlərlə və ya minlərlə elektrosit ard-arda düzüləndə, hər biri kiçik voltaj yaratdığından, birlikdə yüksək voltajlı elektrik impulsu meydana gəlir.

Elektrikli balıqların yaşam mühiti növünə görə dəyişir. Bəziləri dayaz şirin sularda, digərləri isə dənizlərin daha dərin hissələrində yaşayır. Yaxşı bir dalğıcsınızsa, bir gün elektrikli balıqla qarşılaşa bilərsiniz. Belə bir vəziyyətdə bu balıqlara toxunmaqdan çəkinmək məsləhətdir. Çünki bəzi növlərin təhlükəli ola biləcəyi, lakin çoxunun insan üçün ölümcül olmadığı bilinir. Qarşınızda hansı növün olduğunu bilmədən güclü elektrik zərbəsinə məruz qalmaq riski ilə üz-üzə qalmamaq üçün ehtiyatlı olmaq faydalı ola bilər.

İnsana hücum məqsədi daşımır

Elektrikli balıqlar, yaydıqları elektrik enerjisini əsasən ovlanmaq və ya müdafiə məqsədilə istifadə edirlər; insanlara hücum etmək kimi bir məqsədləri yoxdur. İnsan bədəni müqavimətli olduğu üçün qısa müddətli elektrik impulsları adətən ciddi zərər vermir. Ancaq 600 volta qədər elektrik istehsal edə bilən "elektrikli ilan balığı” kimi təhlükəli sayılan növlər, ürək xəstələri, epilepsiya xəstələri və ya suda bayılma riski olanlar üçün təhlükəli ola bilər.

Yaydığı elektrik ona zərər vermir

Xüsusilə yüksək voltajlı balıqların yaydığı elektrikdən özlərinin təsirlənib-təsirlənmədiyi tez-tez maraq doğurur. Ancaq bu balıqların elektrik orqanları adətən bədənin müəyyən bölgəsində – əsasən quyruq hissəsində yerləşir. Bədənin digər hissəsi elektrik axınının yayılmasını məhdudlaşdıran xüsusi toxumalarla örtülüdür və dəriləri ilə əzələlərinin elektrik müqaviməti yüksəkdir. Elektrik siqnalı yayıldığı zaman, bu siqnal ətraf mühitə yönəldilir və balığın öz bədəninə təsir etməsinin qarşısı alınır.

Ümumiyyətlə, elektrikli balıqların 600 volta qədər elektrik istehsal etdiyi məlum idi. Ancaq 2019-cu ildə elm adamları Braziliyanın Amazon meşəsində 2,4 metr uzunluğunda olan və "electrophorus voltai” adlandırılan bir elektrikli ilan balığının 860 volt istehsal etdiyini qeydə aldılar. Bu müşahidə nəticəsində "electrophorus voltai” indiyədək ölçülmüş ən yüksək voltajı istehsal edən heyvan kimi tarixə düşdü. Alimlər bu kəşfin həm təkamül biologiyası, həm də biotexnologiya baxımından inqilabi nəticələr doğura biləcəyini bildirirlər.

Aydın