Orta əsrlər: İslam dünyası sivilizasiyalar arasında körpü kimi

Orta əsrlərdə İslam dünyası Şərq və Qərb arasında mədəni, elmi və iqtisadi əlaqələrin qurulmasında əsas rol oynamışdı. Türk, ərəb, fars və Əndəlüs (İspaniyanın cənubunda tarixi vilayət və muxtar region-red.) alimləri qədim bilikləri qoruyub saxlayaraq onları inkişaf etdirmişdilər və Avropaya ötürmüşdülər. Bu proses İslam dünyasını sivilizasiyalar arasında əsl körpüyə çevirmişdi.

Mədəniyyət mübadiləsinin əsas kanallarından biri VIII-XIII əsrlərdə İslam dünyasını bürümüş tərcümə hərəkatı olmuşdu. Bağdaddakı “Hikmət evi” (Bayt əl-Hikmə) qədim yunan, hind və fars mənbələrinin tərcümə və tədqiq edildiyi ən böyük elmi mərkəzlərdən biri idi. Bu mərkəz elm və fəlsəfənin müxtəlif sahələrində biliklərin qorunub saxlanmasına və inkişafına töhfə verərək İslamın qızıl dövründə əsas rol oynamışdı. Hikmət Evinin yaradılması VIII əsrin sonlarında xəlifə Harun ər-Rəşidin adı ilə bağlıdır, baxmayaraq ki, onun zirvəsi IX əsrin əvvəllərində onun oğlu xəlifə əl-Məmunun hakimiyyəti dövründə baş vermişdi. 

Əvvəlcə kitabxana dünyanın hər yerindən alimlərin bilikləri bölüşmək və araşdırma aparmaq üçün toplaşdığı akademiyaya çevrilmişdi. “Hikmət evi” qədim yunan, hind və fars alimlərinin riyaziyyat, astronomiya, tibb, fəlsəfə və digər elm sahələrinə aid əsərlərini ərəb dilinə fəal şəkildə tərcümə etmişdi. Əl-Xarəzmi, əl-Kindi, əl-Farabi və İbn Sina kimi görkəmli alimlər bu mərkəzdə yazıb yaratmışdılar.

“Hikmət evi”, sadəcə bir kitabxana deyildi, müxtəlif elm sahələrinin inkişaf etdirildiyi tam hüquqlu elmi mərkəz idi. Bu mərkəzdə Əl-Xarəzmi cəbrin əsasını qoymuş və onluq say sistemini təkmilləşdirmişdi. Alimlər Yunan və Hindistan biliklərini təkmilləşdirmişdilər və yeni ulduz xəritələri hazırlamışdılar. Huneyn ibn İshaq isə Hippokrat və Qalenin əsərlərini tərcümə etmiş, həkimlər diaqnostika və müalicə üsullarını təkmilləşdirmişdilər. Bundan başqa, tədqiqatçılar naviqasiyanın inkişafına töhfə verən dünya xəritələrini hazırlamışdılar. 

XII əsrdə tənəzzülə uğramış “Hikmət evi” 1258-ci ildə monqolların Bağdada hücumu zamanı tamamilə məhv edilmişdi. Bəşəriyyətin qiymətli əsərləri Dəclə çayına atılmışdı. Rəvayətə görə, çayın suları kitabların mürəkkəbindən qaralmışdı.  

“Hikmət evi”ndə toplanan biliklər sonralar İspaniya və Siciliya vasitəsilə Avropaya yayılmışdı. İntibah dövründə ərəb alimlərinin əsərləri Avropa elminin inkişafında mühüm rol oynamışdı. 

“Hikmət evi” bəşəriyyətin elmi irsinin qorunub saxlanılmasında və inkişafında həlledici rol oynayaraq qədim dövrlə yeni dövr arasında körpü rolunu oynamışdı. Bu mərkəz İslam dünyasının intellektual çiçəklənməsinin, dünya elminin və mədəniyyətinin inkişafına verdiyi töhfənin rəmzidir. “Hikmət evi” olmasaydı, Avropa İntibahı çox sonra baş verə bilərdi. 

Hazırladı:

S.ELAY

XQ