“BAKIDA SSRİ BAYRAĞININ QALDIRILMASI TƏSADÜFİ DEYİLDİ...” “Rusiya Ukraynadakı müharibə bitəndən sonra cənubu hədəf alacaq”

Pənah Hüseyn: “Ramiz Mehdiyev ətrafında gedən proseslər də təsadüfi deyil”

“Cənubi Qafqaza növbəti hücum planlaşdırılırsa, bu, böyük ehtimalla Ermənistandan başlayacaq”

“Türkiyə ilə birgə təhlükəsizlik ittifaqını heç bir başqa faktor əvəz edə bilməz...”

Azərbaycanın keçmiş Baş naziri Pənah Hüseyn “AzPolitika”-ya müsahibəsində gündəmin aktual mövzularına dair sualları cavablandırıb.

Müsahibənin ikinci hissəsini təqdim edirik:

(Birinci hissə burada)

- Pənah bəy, kənar qüvvələrin Ermənistandakı və ümumi regiondakı vəziyyəti qarışdırmaq cəhdləri davam edir. Ötən həftə tanınmış rusiyalı jurnalist Aleksey Veneditkov İrəvana səfər etdi, orada Qarabağ məsələsinin və müharibənin bitmədiyini bildirdi, bir növ bununla da Kremlin sifarişilə Ermənistandakı revanşist qüvvələri ümuidləndirdi. Yəqin ki, seçkiyə qədərki dövrdə Rusiya tərəfindən bu cür müdaxilələr davam edəcək, regionda təxribat cəhdləri olacaq. Azərbaycan Rusiyanın imkanlarını məhdudlaşdırmaq üçün hansı addımlar ata bilər?

- Mən cəmiyyətdə hansısa bir panika, vahimə əhval-ruhiyyəsi yaratmaq istəmirəm. Söhbət təkcə Ermənistanı qarışdırmaqdan getmir. Rusiyanın Cənubi Qafqaza hərbi müdaxiləsindən gedir. Rusiyanın Ukrayna savaşından məğlub, yaxud qalib çıxması fonunda rus ekspansionizminin son 300 ildə dəfələrlə təkrarlandığı kimi yenidən özünü cənuba yönəltməsi ehtimalı çox yüksəkdir. Bu məsələ çox ciddi nəzərə alınmalıdır. Azərbaycanın atacağı addımlar və bu məsələyə hazırlığı, prosesə münasibəti əsas müəyyənedici amil ola bilər. Bəzilərinə təsadüf kimi görünən SSRİ bayrağının Bakıda qaldırılması, əlbəttə ki, təsadüfi deyildi. Həmçinin, dünən Rusiyada xüsusi bir fərman imzalandı və “çoxmillətli rus xalqı” ifadəsi ilə “çoxmillətli sovet xalqı” dövrü yenidən xatırlandı. Üstəlik, bunun tarixi alqoritmi var. XVII əsrin sonlarından başlayaraq rus imperiyası formalaşmağa başlayıb. XVIII əsrin əvvəlindən ən son dövrlərə qədər, Rusiyanın bir qayda olaraq eyni davranış modeli olub - əvvəlcə qərb istiqamətində Avropa ilə döyüşlərə başlayır, daha sonra isə istiqamət cənuba yönəlir. Məsələn, I Pyotrun dövründə İsveçlə müharibə oldu. Döyüş ya uğurla bitir, ya uğursuzluğa düçar olur, lakin ondan sonra mütləq cənuba istiqamətlənmə görünür. Napoleon dövründə də eyni proses müşahidə edildi. O, Moskvaya qədər irəlilədi, lakin məğlub olduqdan sonra ruslar yenidən cənub istiqamətində aktivliyə başladılar. Daha sonra Krım müharibəsi dövrünü, Orta Asiyada Kokand və Buxara xanlıqlarının işğalını, Birinci Dünya müharibəsinin yekunlaşmasından sonrakı prosesləri xatırlayaq. 1920-ci ildə Sovet Rusiyasının Polşa istiqamətində hücumu uğursuzluğa düçar oldu və ardınca Azərbaycanın işğalı ilə nəticələnən hücum baş verdi. İkinci Dünya müharibəsindən dərhal sonra NATO-nun formalaşması və soyuq müharibənin başlaması fonunda SSRİ tərəfindən Türkiyəyə qarşı müəyyən iddialar irəli sürülmüşdü. Bu iddialar guya Ermənistan və Gürcüstan adından “Qərbi Ermənistanın” və Gürcüstan ərazilərinin qaytarılması tələbi kimi təqdim edilirdi. Həmin dövrdə Sovet qoşunlarının İranda yerləşməsi də SSRİ-nin regional planlarının bir hissəsi idi. Soyuq müharibə dönəmində müxtəlif istiqamətli proseslər baş verdi. SSRİ-nin Yaxın Şərqə və xüsusilə Əfqanıstan vasitəsilə cənub istiqamətində genişlənmə cəhdi də həmin siyasətin davamı idi.

- Deyirsiz ki, Ukrayna müharibəsindən sonra tarix təkrar olunacaq...

- Bəli, bu gün həmin davranışların məntiqi ardıcıllığı, müəyyən mənada “alqoritmi” yenidən müşahidə olunur. Əgər bu qədər oxşar təkrarlanmalar varsa, deməli burada müəyyən qanunauyğunluq mövcuddur. Bu gün Orta Asiya ölkələrinə qarşı müxtəlif təzyiq formaları görünür. Qazaxıstana qarşı ərazi iddiaları, müxtəlif istiqamətlərdən aparılan informasiya kampaniyaları bunu göstərir. Eynilə Cənubi Qafqazda Ermənistan birinci hədəf olmaqla Azərbaycan və Gürcüstana qarşı da oxşar hazırlıqlar müşahidə olunur. Bu hazırlıqlar müəyyən mənada Ukrayna müharibəsindən əvvəl Ukraynaya qarşı aparılan prosesləri xatırladır.

Azərbaycan Prezidenti “Əl-Ərəbiyyə”-yə müsahibəsində Rusiya qoşunlarının ötən əsrin əvvəlində Azərbaycana daxil olaraq işğal həyata keçirdiyini xatırlatdı. Bu açıqlamadan sonra Rusiyada aqressiv təbliğat kampaniyası başlandı. Həmin kampaniya Krımın və Donbasın “qaytarılması” barədə aparılan təbliğatla oxşarlıq təşkil edirdi. Azərbaycan Konstitusiya Aktında 1920-ci ilin aprel işğalı, Azərbaycanın müstəmləkə vəziyyəti, Rusiya Federasiyasının bu prosesdə birbaşa rolu açıq şəkildə qeyd olunur.

- Burada Müstəqillik Aktının ilk 4 maddəsi xüsusi ilə əhəmiyyət kəsb edir...

- Şübhəsiz. Məsələ yeni deyil – tarixi hüquqi sənədlərdə təsbit olunmuş faktlardır. Bu baxımdan, son aylarda Azərbaycan-Rusiya münasibətlərində yaranmış gərginlik də həmin geniş prosesin tərkib hissəsi kimi görünür. Gərginlik tam aradan qalxmayıb və bu da regionda yeni geosiyasi hazırlığın davam etdiyini göstərir.

- Məsələn, Ukraynada Azərbaycan səfirliyinə qarşı raket hücumu da bu siqnallardan biri ola bilər...

- Bəli. Orada fəaliyyət göstərən diplomatik nümayəndəliklər arasında yalnız bizim səfirliyin dəfələrlə hədəfə alınması diqqət çəkən məqamdır. Bu, artıq ikinci və ya üçüncü dəfədir ki, baş verir. Eyni zamanda, SOCAR-ın Kremençuqdan başlayaraq digər bölgələrdəki obyektlərinin bombalanması da açıq mesaj xarakteri daşıyır. Bunlar təsadüfi hadisələr deyil. Əgər Cənubi Qafqaza növbəti hücum planlaşdırılırsa, bu, böyük ehtimalla Ermənistandan başlayacaq.

- Demək istəyirsiniz ki, Ermənistan regionda ən zəif bənddir?

- Doğrudur. 2020-ci ildə yaşanan müharibədən sonra Ermənistan həm ən zəif bənd, həm də Rusiya tərəfindən ən asan yönləndirilə bilən tərəfdir. Rusiya-Ermənistan siyasi dairələrinin və erməni diasporunun aktivləşməsi də bunu göstərir. Rusiya Ermənistanı işğal etsə və ya onun ərazisindəki hərbi dayaqlarla Cənubi Qafqaza yönəlsə, Azərbaycanın qarşısında yeni risklər yarana bilər. Bunun yolu da məlumdur — Qarabağ müharibəsinin “qurtarmadığını” iddia edən bəzi dairələr bu tezisdən istifadə etməyə çalışırlar. Bununla bağlı əsas sual ortaya çıxır: Niyə Rusiya Xarici İşlər Nazirliyi hər dəfə 2020-ci il 10 noyabr bəyanatını xatırladır və onun qüvvədən düşmədiyini bildirir? Çünki həmin bəyanatda Rusiyanın bölgədə mövcudluğunu təmin edən təmas nöqtələri və hərbi kontingentin yerləşməsi məsələləri var. Bu isə hələ də təhlükə mənbəyidir. Doğrudur, bu risklərin qarşısını almaq üçün proseslər də gedir. Vaşinqtonda imzalanan sənədlər ABŞ-nin regionda aktiv olmasına hər iki tərəfin - həm Azərbaycan, həm də Ermənistanın razılıq verdiyini göstərir. Bu, həm də Çinin və digər böyük dövlətlərin maraqlarını balanslaşdırmaq üçün atılmış addımdır.

Yəni, burada məsələ yalnız iqtisadi və ticarət maraqları deyil, çox ciddi geopolitik qarşıdurma və yenidənqurma prosesi gedir. Mənim fikrimcə, 2020-ci ildən bir qədər əvvəl başlayan və Azərbaycan tərəfindən təşəbbüs göstərilən bir sıra siyasi-hərbi proseslər bu təhdidləri müəyyən qədər neytrallaşdırmağa imkan verdi. Amma vəziyyət tam bitmiş sayılmır, dinamika hələ də aktivdir.

- Pənah bəy, Türk Dövlətləri Təşkilatının yaranması və son dövrlərdə genişlənməsi Azərbaycanın Orta Asiya ilə yaxınlaşması bəzi dairələri narahat edib. Hətta bəziləri bu addımların Qərbdən uzaqlaşmaq üçün atıldığını iddia edir...

- Azərbaycanın Orta Asiya istiqamətində aktivləşməsi “Orta Asiya Məsləhət Şurası” kimi strukturun təsisat səviyyəsində qəbul edilməsi ilə əlaqələndirilir. Bunu təşkilat adlandırmaq düzgün olmasa da, həmin platformada Azərbaycanın həlledici qərarvermə imkanına malik olması bəzi dairələr tərəfindən birmənalı qiymətləndirilmədi. Bəzi şərhlərdə belə bir fikir formalaşdı ki, guya Azərbaycan bu addımla Avropadan uzaqlaşır və Orta Asiyaya meyllənir. Bu yanaşma, məncə, reallığı əks etdirmir. Çünki birincisi, Orta Asiya hazırda “böyük güc mərkəzi” deyil və ora meyl etmək Qərbdən uzaqlaşmaq anlamına gəlmir. İkincisi, Türk Dövlətləri Təşkilatının genişlənməsi sırf regional əməkdaşlığın təbii formasıdır. Tacikistanın qoşulması, gələcəkdə Əfqanıstan, Pakistan və digər dövlətlərin də müəyyən formatlarda iştirakı bu təşkilatı geniş bir Avrasiya platformasına çevirə bilər. Burada əsas xətt Azərbaycan–Türkiyə ittifaqıdır və məsələnin mahiyyəti Qərbdən uzaqlaşma deyil, müxtəlif istiqamətlərdə balanslı geopolitik manevrdir.

Azərbaycan Qərbə yox, “Türkiyə–Azərbaycan strateji ittifaqı” çərçivəsində daha geniş türk dünyası platformasına inteqrasiyanı prioritet seçir. Bu da təbii ki, ölkənin demokratikləşməsi məsələsində müəyyən narahatlıqlar yarada bilər, çünki dünyada 1990-cı illərdəki qlobal demokratikləşmə dalğası artıq böhran dövrünə keçib. Vaşinqtonda imzalanan sənədlər də onu göstərir ki, Qərb-Azərbaycan əməkdaşlığı kənara atılmır və bu əlaqələrin saxlanması həm təhlükəsizlik, həm də regional balans baxımından vacibdir. Əgər Türk Dövlətləri Təşkilatı strateji hədəf kimi qalırsa, bu hədəfin fonunda aparılan taktiki manevrlər (Qərblə danışıqlar, Çinin maraqlarının balanslaşdırılması, regional təhlükəsizlik təşəbbüsləri) Azərbaycan üçün böyük təhdidlərin qarşısını müəyyən qədər alır.

Ən güclü amil isə şübhəsiz ki, Türkiyə ilə birgə təhlükəsizlik ittifaqıdır və bunu heç bir başqa faktor əvəz edə bilməz. Rusiya böyük gücdür və təbii ki, onun müəyyən planları var. Amma Azərbaycanın son illərdə atdığı addımlar nəticəsində elə bir situasiya yaranıb ki, həmin təhdidlərin reallaşma ehtimalı azalıb. Yəni təhlükə var, amma qaçılmaz deyil və bu, Azərbaycanın aktiv geopolitik davranışı sayəsində mümkün olub.

- Burada söhbət yalnız işğaldan getmir, əsas məsələ Azərbaycanın yenidən Rusiyanın siyasi orbitinə qatılması təhlükəsidir...

- Əgər Rusiya Ukrayna cəbhəsində indiki vəziyyəti qoruyub saxlaya bilsə, xüsusən Krımın, Xersonun və Zaporojyenin hazırkı işğal xətti daxilində “dondurulmuş status” alması Moskva üçün yeni ekspansiya planlarına əsas yarada bilər. Bu, sülh danışıqlarına baxmayaraq mümkündür, çünki Rusiya üçün müharibənin nəticələri yalnız Ukrayna ilə məhdud deyil — imperiya məntiqi Cənubi Qafqaza yönəlmə riskini artırır.

- Müharibədən ağır yaralar almış Rusiya daxili problemlərinə qapanmayacaq?

- Tarixi və imperiya mexanizmlərini nəzərə alsaq, bilirik ki, imperiyalar “qapanmır”. Onlar ya genişlənir, ya da staqnasiya mərhələsinə düşərək dağılır. XX–XXI əsrdə imperiya formaları dəyişsə də, mahiyyət eyni qalıb: indi işğal mütləq əsgəri müdaxilə ilə olmur; iqtisadi təsir, maliyyə alətləri, enerji asılılığı, informasiya və mədəni nüfuz vasitəsilə də həyata keçirilə bilir. Lakin bu gün Rusiya üçün əvvəlki dövrlərlə müqayisədə əsas çatışmazlıq demoqrafik böhrandır. Bu, təkcə Rusiyanın deyil, bir çox imperiya təcrübəsi olan dövlətlərin qarşılaşdığı yeni reallıqdır. Dünyanın müxtəlif yerlərində keçmiş müstəmləkə xalqlarının nümayəndələrinin böyük dövlətlərin siyasi rəhbərliyinə yüksəlməsi də yeni tarixi mərhələnin göstəricisidir. Məsələn, Böyük Britaniyanın hazırkı seçkilərində və hakimiyyət strukturlarında artıq bu proses açıq görünür. Bu, klassik anqlosaks sivilizasiyası anlayışının dəyişikliyə uğradığını göstərir - dil qalır, amma demoqrafik və siyasi baza dəyişir. Başqa sözlə, biz yeni bir sivilizasiyanın formalaşmasının şahidi oluruq. Rusiyada da demoqrafiya ciddi çətinlik yaradan faktordur.

1980-ci illərə qədər təkcə Sabirabadda 16 rus kəndinin mövcudluğu, Muğan zonasına İran sərhədindən köçürülən on minlərlə rus icması bugünkü reallıqla kəskin fərqlənir. Rusiya artıq həmin demoqrafik ehtiyatlara malik deyil və bu, onun geopolitik gücünü əvvəlki dövrlərlə müqayisədə ciddi şəkildə məhdudlaşdırır. Lakin buna baxmayaraq, imperiyanın köhnə davranış qaydaları tam aradan qalxmayıb. Bu səbəbdən də Rusiya təhdidi hələ də nəzərə alınmalı risk olaraq qalır. Azərbaycanın daxilində Rusiyanın yenidən 2020-ci il vəziyyətinə qayıtması, yəni daxili təsir imkanlarının güclənməsi əvvəlki illərlə müqayisədə daha çətin görünür. Bunun səbəbi yalnız Azərbaycanın son illərdə həyata keçirdiyi siyasi kurs deyil, həm də imperiya dövründən qalmış təsir strukturlarının - postsovet düşüncəsinin, sovet bürokratiyasının və Rusiyaya bağlı elitaların artıq əvvəlki qədər təsir gücünə malik olmamasıdır.

- Həm də Ramiz Mehdiyevin simasında bu cür alətlər sıradan çıxarılır...

- Əlbəttə, bu fonda Ramiz Mehdiyev ətrafında gedən proseslər də təsadüfi deyil. Burada məsələ yalnız hüquqi ittihamların nə dərəcədə əsaslı olması ilə bağlı deyil. Əsas mahiyyət ondan ibarətdir ki, hökumət bu proses vasitəsilə Rusiyanın “beşinci kolon” saydığı şəbəkələrə qarşı mübarizə aparır. Doğrudur, iqtidar bu mübarizəni öz siyasi rəqiblərini zəiflətmək üçün də istifadə edir - bu, postsovet məkanında geniş yayılmış praktikadır. Lakin bu, Rusiyanın Azərbaycandakı təsir dairəsinin obyektiv şəkildə daralması faktını dəyişmir.

Ən mühüm məqam odur ki, Azərbaycanda hələ də güclü milli-demokratik zehniyyət, düşüncə sahibləri və siyasi qruplar mövcuddur. Bu düşüncə yalnız müxalifət daxilində deyil, ziyalı təbəqəsində, ictimai fəallarda, hətta diasporun bir hissəsində də güclüdür. Maraqlıdır ki, gərginlik dövründə diaspor və ya xaricdəki Azərbaycan icmaları arasında Rusiyanın təşviq etdiyi genişmiqyaslı anti-Azərbaycan kampaniyası formalaşmadı. Halbuki, Rusiyada həm Azərbaycan vətəndaşı olan, həm də rus vətəndaşlığı almış yüz minlərlə insan yaşayır və onların siyasi, iqtisadi asılılığı kifayət qədər güclüdür. Buna baxmayaraq, Rusiya xüsusi xidmət orqanları bu sosial bünövrədən istifadə edərək Azərbaycana qarşı təsir gücü yarada bilmədi.

Bu fakt göstərir ki, Cənubi Qafqazda və Orta Asiyada Azərbaycan artıq əvvəlki kimi asan hədəf deyil. Azərbaycan daxilindəki milli siyasi şüur və cəmiyyətin geopolitik orientasiyası, xüsusilə də rus təsirinə qarşı müqavimət, bölgədəki geniş proseslər fonunda mühüm əngəl funksiyası oynadı.

Elçin Rüstəmli

Elvin Bəyməmmədli

“AzPolitika.info”